Avrupa Birliği topraklarının büyük bir çoğunluğu Avrupa kıtasında bulunan ve 28 üye ülkeden oluşan siyasi ve ekonomik bir örgütlenme yapısıdır. Diğer adı AB olan topluluk 1992 yılında imzalanmış olan Maastricht Antlaşması, diğer adı ise Avrupa Birliği Antlaşması olarak bilinen ve Avrupa Ekonomik topluluğuna üye ülkelerin yeni görev ve sorumluluk yüklenmeleri ile oluşan bir örgütlenmedir.
Avrupa Birliği 500 milyonu aşan nüfusu ile dünya ülkeleri arasında gayri safi milli hâsıla sıralamasında dünya nüfusunun %30’luk bir payını elinde bulundurmaktadır. Avrupa Birliği üye ülkeleri ve aday ülkeleri bağlayan belirli kanunlar vasıtasıyla insan, eşya, sermaye ve hizmet odaklı serbest dolaşımı kapsayan bir ortak pazar durumundadır. Avrupa Birliği kendi içerisinde tarımdan balıkçılığa, ticaretten sanayiye her türlü alanda ortak bir politika izlemektedir.
Avrupa Birliğine üye olan 28 ülkenin 19’u 2018 yılı itibarı ile Euro para birimini kullanmaya devam etmektedir. Avrupa Birliği dünya genelinde bulunan örgütlere tek temsilci ile katılarak birliğin bu yöndeki politikasını diğer dünya ülkelerine göstermektedir. Avrupa Birliği’nin kendi içerisindeki ülkeler arasında pasaport uygulaması yoktur. AB üyelerinin 22 tanesi aynı zamanda Kuzey Atlantik Paktı yani NATO üyesidir.
Avrupa Birliği uluslar ve devletlerarası büyük bir oluşumdur. Avrupa Birliği içinde devletlerarasında fikir ayrılığı olması durumunda Avrupa Birliği’nin kurmuş olduğu kuruluşlar tüm birlik adına ülkelere sormaksızın bir konuyu karara bağlayabilir. Bu da bu kurumların uluslar üstü bir kurum olduğunun göstergesidir. Avrupa Merkez Bankası, Avrupa Adalet Divanı, Liderler Zirvesi, Avrupa Birliği Konseyi, Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Komisyonu bu uluslar üstü kuruluşlardandır.
Avrupa Birliği’nin temelleri 1951 yılında Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu olarak atılmış olup, 6 ülkenin katılımıyla oluşmuştur. 1951’de sonra sürekli olarak yeni ülkelerin katılımıyla nicelik ve nitelik olarak büyümeye devam eden birlik; yapmış olduğu anlaşmalarla ekonomik, siyasal sosyal, eğitimsel ve daha birçok alanda üye devletlere yeni sorumluluk ve yükümlülükler getirerek, birliğin büyümesine ve söz sahibi olmasına katkıda bulunmuştur. Bu antlaşmalardan bazıları 1957 Roma Antlaşması, 1992 Maastricht Antlaşması ve 2007 Lizbon Antlaşması’dır.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Batı Avrupa ülkeleri arasında bir birlik oluşturma fikri başladı. Bu düşünceler ışığında 1951 yılında Batı Almanya ve Fransa’nın öncülüğünde İtalya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg topluluğun kurucu ülkeleri oldular. Böyle bir birliğe ihtiyaç duyulmasının en büyük sebebi gelişmekte olan sanayinin hammaddesi olan kömür ve çelikten doğabilecek bir anlaşmazlık durumunda ülkeler arasında savaşın engellenmesi ve yardımlaşmanın sağlanmasıdır.
1951’den 6 yıl sonra yani 1957’de, bu 6 ülke arasında iki yeni topluluk daha meydana geldi. Gümrük Birliği işlemlerinin daha kolay yürütülmesi için Avrupa Ekonomik Topluluğu ve nükleer enerji projelerinin yürütülmesi için ise Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu kurulmuştur.
1965 yılında imzalanan Brüksel Antlaşması ile bu üç topluluk bir araya getirilerek Avrupa Topluluğu adı altında toplanmıştır. Avrupa topluluğuna 1973’te Danimarka, Birleşik Krallık ve İrlanda da dâhil oldu. Böylece birlik 1. genişlemesini gerçekleştirmiş oldu.
1979 yılında ise Avrupa Parlamentosu oluşturuldu. Avrupalı vatandaşlara kendi parlamentolarını kurma ve milletvekillerini seçme hakkı verildi. 1981’de Yunanistan, 1986’da İspanya ve Portekiz Avrupa topluluğuna katıldı. Schengen Antlaşması ile 1985’ten itibaren üye devletlerin birçoğu pasaport kontrolü olmaksızın seyahat imkânına kavuştu. Avrupa bayrağı ise 1986 yılında üye ülkeler tarafından kullanılmaya başladı ve üye ülkelerin liderleri tarafından Avrupa tek senedi imzalandı.
Üye ülkeler arasındaki Bürokratik ve formalite işlemlerin kaldırılması amacıyla ve işlemlerin daha hızlı yürütülmesi için Avrupa Politik İşbirliği Kurumu oluşturuldu.
Avrupa Birliği’nin Oluşumu
Avrupa Ekonomik Topluluğu 1990 yılında Berlin Duvarı’nın yıkılmasıyla birlikte Doğu Almanya’yı da içine alarak kendi içerisinde bir genişleme yaşamıştır. Bu tarihten sonra Avrupa Birliği liderleri 1993 yılında Kopenhag kentinde gerçekleştirmiş oldukları zirve ile bazı kriterler belirlemiş ve birliğe katılmak isteyen ülkelere uygulanması görüşü kabul edilmiştir. Bu zirve Avrupa Birliği tarihine Kopenhag Kriterleri olarak geçmiştir. 1992 tarihinde ise Maastricht Antlaşması yürürlüğe sokulmuştur. Bu antlaşmaya göre Avrupa Topluluğu; Avrupa Birliği adını almış ve üç sütun ismini verdikleri uygulama başlatılmıştır. Bu üç sütuna göre birinci sütun; Avrupa Birliği ülkelerinin uluslar üstü politikaları, 2. sütun dış politika, 3. sütun ise içişleri olarak adlandırılmaktadır. 2007’de imzalanmış olan Lizbon Antlaşması ile de Avrupa Topluluğu adı tamamen bırakılarak Avrupa Birliği adını almıştır.
1995 yılında Avrupa Birliği 3. genişlemesini gerçekleştirerek Avusturya, Finlandiya ve İsveç’in katılımıyla büyümeye devam etmiştir. 1997 tarihinde ise Maastrich Antlaşması’nın bazı başlıklarında iyileştirmeler yapmak için Amsterdam Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmanın daha geniş ve olgunlaştırılmış şekli ise 2001 yılında imzalanan Nice Antlaşmasıdır.
Avrupa Birliği 12 üye ülke ile birlikte 2002 yılında euro para birimine kabul etti. O günden itibaren Euro Bölgesi oluşturularak bu bölge 19 ülkeye ulaştı. 2004 yılına gelindiğinde Avrupa Birliği yeni bir genişleme gerçekleştirerek Avrupa’nın doğu bloku ülkelerinden 10 yeni aday ülkenin birliğe katılmasına izin verdi. 2007’de ise Bulgaristan ve Romanya 2013 yılında Hırvatistan’ın katılmasıyla Avrupa Birliği üye ülke sayısı 28 e çıkmış oldu.
2004 yılında Avrupa Birliği Anayasası oluşturulmaya çalışılmış ancak bazı üye ülkelerin halk oylamalarında bu anayasa kabul edilmemiştir. 2004 yılında imzalanmış olan Lizbon Antlaşması çerçevesinde üye ülkeler birlikle ilişkilerini sürdürmeye devam etmiştir.
Avrupa Birliği üyeleri: Almanya, Avusturya, Birleşik Krallık, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hırvatistan, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsveç, İtalya, Kıbrıs, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, Slovenya ve Yunanistan’dan oluşur. Birliğe katılmak isteyen 6 aday ülke ise şunlardır: Türkiye, Sırbistan, Karadağ, Makedonya, İzlanda, Arnavutluk’tur. Bunun yanında Kosova ve Bosna Hersek ise olası adaylar olarak işlem görmektedir.
Avrupa Birliği’ne katılmak isteyen ülkeler 1993 yılında imzalanan Kopenhag Kriterlerine uymak zorundadır. Bu kriterler göre her ülkenin kendi içerisinde insan hakları ve demokrasiye saygı, birlik ülkeleri ile rekabet edecek düzeyde sağlam ekonomik bir temel ve tamamıyla Avrupa Birliği yasalarını kabul edecek bir yönetim biçimi olarak üye ve aday ülkelere gösterilmektedir. Bir ülkenin Avrupa Birliği’ne girip giremeyeceğini belirleyen kuruluş ise Avrupa Konseyi’dir. İsviçre Avrupa kıtasında bulunur ancak Avrupa Birliğine üye olmayan İsviçre, İzlanda, Lintenstein ve Norveç Avrupa Birliği’nin bazı düzenlemelerine kısmi olarak katılmaktadır.
Avrupa Birliği Coğrafyası
Avrupa Birliği esasen Avrupa kıtası içerisindeki toprakları kapsar. Ancak büyüme ve genişleme çalışmalarından dolayı Danimarka’nın bazı Adaları ve Birleşik Krallık’a bağlı bulunan bazı adalar Avrupa kıtası toprakları dışındadır. Diğer yandan Grönland, Kanarya Adaları, Fransız Guyanası, Hollanda Antilleri gibi birçok toprak parçası da kıtanın dışına taşan bölgelerdir. Kıbrıs Adası da kuzeyi ve güneyi ayırt edilmeksizin Avrupa kıtasının dışında kalan bir toprak parçasıdır.
Avrupa Birliği üyesi ülkelerin oluşturduğu toprak parçası; yüzölçümü bakımından 4.422.773 kilometre karelik bir alana sahiptir. Bu açıdan dünya ülkeleri seviyesinde altıncı büyük yüzölçümüne sahiptir. Ülkeler bazında Kanada’dan sonra en uzun kıyı şeridine sahip Avrupa Birliği toprakları Avrupa Birliği dışında olan 22 ülke ile kara sınırına sahiptir. Bu yönüyle dünyadaki en uzun 5. kara sınırını elinde tutmaktadır. İklim özellikleri bakımından ise geniş bir coğrafyaya sahip olduğu için iklim çeşitliliği yaşanmaktadır. Akdeniz ikliminden, okyanus iklimine; karasal iklimden kuzeyi iklimine kadar birçok iklim çeşitliliğini görmek mümkündür.
Avrupa Birliği Yönetimi çeşitli birimlerden ve kuruluşlardan oluşur. Avrupa Kömür ve Çelik işletmelerinin kurulmasının üzerinden bugüne kadar birçok antlaşma ve iyileştirmeler yapılarak yeni kurum ve kuruluşlar birliğin bünyesine eklenmiştir. Bu kuruluşlar karar verme mekanizması ve yaptırım gücü bakımından üye ülkelerin üzerinde uluslararası bir statüye sahiptir. Kurumların üye ve aday ülkeler üzerinde yaptırım gücü bulunmaktadır. Üye ve aday ülkeler arasındaki herhangi bir anlaşmazlık çıkması durumunda Avrupa Birliği kurumlarının kanun, kural ve kararları temel alınır.
Avrupa Komisyonu
Avrupa Komisyonu milletvekillerinden oluşan parlamentoya ve devlet başkanlarından oluşan konseye mevzuat, kanun ve kararlarında etkili olmak amacıyla çeşitli öneriler sunarak yasama sürecini başlatan kurumdur. Avrupa Birliği’nin yürütme organı olan Avrupa Komisyonu genel olarak Avrupa Birliği politikalarını uygulayarak Avrupa Birliği bütçesini yönetmekle yetkilidir. Avrupa Komisyonu 28 üyeden oluşur. Her üye komisyona bir temsilci gönderir ve bu kişilere “komiser” adı verilir. Her komiserin görev süresi 5 yıldır ve görev süresi tamamlanan komiser yeniden seçilebilir. Avrupa Birliği Komisyonu’nun başkanını Avrupa Birliği Zirvesi seçer ve bu seçimi Avrupa Parlamentosu’nun onayına sunar. Komisyon görev süresi müddetince üye devletler tarafından görevinden alıkonulamaz. Avrupa parlamentosu da komiserleri görevden alma yetkisine sahip değildir. Avrupa Birliği Komisyonu’nun görevden alınması ancak güvensizlik oyu ile mümkündür ve bunu da komisyon kendi üyeleri arasında yapacağı bir seçimle gerçekleştirir. Avrupa Birliği Komisyonu’nun Merkezi Brüksel’dedir.
Avrupa Parlamentosu
[ad3]
Avrupa parlamentosu birliğe üye olan ülkelerin vatandaşları tarafından 5 yılda bir yapılan seçimlerde belirlenir. Avrupa parlamentosu Avrupa Birliğine üye 28 ülkenin temsilcilerinden oluşur. Avrupa Parlamentosuna her üye ülkenin kaç temsilci göndereceği ülkelerin nüfusları ile alakalıdır. Parlamentonun genel kurulu Strazburg’da toplanır. Brüksel’de parlamentonun komiteleri ve siyasi grupları, Lüksemburg’da ise sekretaryası bulunur.
Avrupa parlamentosu Avrupa Konseyi ile beraber yasama yetkisine sahiptir. Avrupa Birliği’nin bütçesini Avrupa parlamentosu ile birlikte Avrupa Konseyi yapar. Ayrıca parlamentonun Avrupa Birliği’nin diğer kurumları üzerinde siyasal denetim yetkisi bulunmaktadır. Avrupa Parlamentosu Avrupa Komisyonu’na sözlü veya yazılı soru sorabilir, komisyon hakkında soruşturma komiteleri oluşturabilir, gelen şikâyet dilekçelerini kabul edebilir. Parlamento ayrıca komisyon üyelerini yapacağı güvensizlik oylamasıyla ve 2/3 çoğunlukla heyet olarak istifa etmeye zorlayabilir. Avrupa Birliği Komisyonu’nun başkan ve üyelerinin seçiminde parlamentonun güvenoyu aranır.
Avrupa Birliği Konseyi
Avrupa Birliği Konseyi birliğe üye olan devletlerin hükümetlerinde görev alan bakanlardan oluşan bir organ olarak çalışır. Avrupa Konseyi dönem başkanları 6 aylık sureler içerisinde üye devletlerarasında el değiştirir. Konsey Avrupa Parlamentosu ile beraber Avrupa Birliği’ne dair yasal düzenlemeleri kabul etme yetkisini elinde bulundurur. Diğer yandan komisyonun hazırlamış olduğu bütçeye Avrupa Parlamentosu ile birlikte onaylar. Avrupa Birliği Konseyi’nin karar alma mekanizması Lizbon Antlaşması ile sağlanmıştır. Bu antlaşmaya göre 345 olan konsey üyesinin oylarının 255 olumlu olması halinde ve birliğe üye ülkelerin yarıdan fazlasının olumlu görüş bildirmesi durumunda karar alınmaktadır. 2017 yılından sonra bu karar mekanizmasında ki oy oranı, ağırlıklı oy esasına dayanan bir sisteme göre yürütülmektedir.
Avrupa Birliği Zirvesi
Avrupa Birliği Zirvesi birliğe üye olan devletlerin hükümet ve devlet başkanlarından oluşan bir organdır ve organın Merkezi Brüksel’dir. Avrupa Birliği’nin en yüksek derecede siyasi liderlerin bir araya getiren organ; biri başkan olmak üzere her üye ülkeden birer temsilci ile oluşur. Avrupa Birliği Liderler Zirvesi adını da alan Avrupa Birliği Zirvesi üye ülkelerin devlet başkanlarından ya da hükümet başkanlarından oluşur. Avrupa Birliği Zirvesi her yıl en az 4 toplantı yapar ve bu zirvelerde dönüşümlü olarak Avrupa Birliği Konseyi başkanlığı görevini yürüten ülke temsilcisi zirveye başkanlık eder.
Avrupa Adalet Divanı
Avrupa Adalet Divanı Avrupa Birliği’nin adaletle ilgili bölümünü oluşturan organdır ve Lizbon Antlaşması uyarınca kurulmuştur. Avrupa Birliğine üye olan ülkeler arasında ilk derece mahkemeleri ile birlikte en üst mahkemeye oluşturur. Üye ülkelerde bulunan adalet temsilcileri ile birlikte anlaşmalar ve Avrupa Birliği hukuku gereğince, birliğin içindeki uyuşmazlık ve anlaşmazlıkları değerlendirerek uygular. Avrupa Adalet Divanına bağlı olarak çalışan ilk derece mahkemeleri Avrupa Birliği’nin diğer mahkemelerinden önce davalara genel olarak doğrudan yahut bireylerin veya şirketlerin davalarına bakar. Avrupa Adalet Divanı ise üye ülkeler ve Avrupa Birliği kurumları ile ilgili davalarla ve üye ülke mahkemelerinin bir üst mahkemeye sevk ettiği uyuşmazlıkları çözer. Kişiler ve şirketler üye ülkeler içindeki ilk derece mahkemelerinde alınan kararlar doğrultusunda ve bazı yasalara göre Avrupa Adalet Divanına başvuruda bulunup temyiz isteminin de bulunabilir.
Avrupa Birliğine üye olan devletlerin yerel mahkemelerinin kararlarını Avrupa Birliği hukukunun birincil uygulayıcıları olarak çalışırlar. Bu mahkemeler üye ülkeler arasında yapılan antlaşmalar ışığında, Avrupa ve ulusal mahkemeler arasında bir işbirliği ilişkisi içerisindedir. Üye ülkelerin yerel mahkemeleri iç konularda Avrupa Birliği hukukunun uygulamakla görevlidirler. Lakin bir yasanın yorumlanmasında açıklamaya ihtiyaç duyulursa mahkeme ya da davacı tarafından Avrupa Adalet Divanında karar ya da duruşma tarihi isteme hakkına sahiptir.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Merkezi Strazburg’da bulunan Avrupa Birliğine üye olan ülkelerin bağlı olduğu uluslararası bir yargı kurumudur. AİHM Avrupa Birliğine üye olan ülkelerin kabul etmiş olduğu insan hakları ve temel özgürlüklerin korumaya dair sözleşme hükümlerini onaylamış ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bir hâkim vermiştir. Avrupa Konseyi’ne bağlı olarak çalışan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi üye sayısı 47’dir.
Hâkimler kendi ülkeleri adına karar ve temsil yetkisine sahip olmayıp, mahkeme kuralları çerçevesinde kendi adlarına görev yaparlar. Hâkimlere yardımcı olmak üzere yine hukukçu olan yazı İşleri müdürleri yahut raportörler bulunmaktadır. Bu raportörler de kendi ülkeleri adına başvuruları kabul etmezler. Tamamen bağımsız mahkeme adına çalışırlar.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin bir gereği olarak yargısal bir mevki ve yaptırım gücü içermektedir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi sözleşmeye imza atan üye ülkeler bazında bağlayıcı bir nitelik taşımaktadır. Sözleşmenin amacı Avrupa’da temel insan haklarına ve özgürlüklerine uygun olarak insan yaşamının tesis edilmesidir. Bu sözleşmeye aykırı davranan üye ülkenin kurumları Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinde yargılanır. Ve bütün üye ülkeler Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin vermiş olduğu kararları resmen ve fiilen uygulamak zorundadır.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tam zamanlı bir statüyle çalışan kurumdur. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin ülkeler ve kurumlar hakkında vermiş olduğu kararların yerine getirilmesi sürecinin kontrolü ise Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesine aittir. Daha önce Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ve Divanı kabul edilebilir davaları ve başvuruları esastan incelemek ve karara bağlamak üzere Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine sevk eder. Komisyon öncelikle dava hakkında inceleme yapar, rapor hazırlar ve inceleme süreci de dâhil olmak üzere bir karara bağlar. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinde görev yapan hâkim ve yargıçlar tarafsızlıklarını ve bağımsızlıklarını zedeleyecek başkaca bir görev üstlenmezler. Bir hâkimin veya görevlinin mahkeme bünyesinde çalışmak ve seçilmek için hangi şartları taşıması gerektiği, ne kadar süre görev yapacağı, görevlerine ilişkin bütün yönetmelikler mahkeme tarafından belirlenmiştir.
Bir kimsenin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvuruda bulunabilmesi için öncelikle kendi ülkesi içindeki iç hukuk yollarının tüketmiş olması gerekir. Şahıslar ülke içindeki mahkemelerde kendileri hakkında verilmiş olumsuz ve nihai kararlar kendilerine tebliğ edildikten sonra 4 ay içerisinde merkezi Strazburg’da bulunan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru yapar. İnternet üzerinden başvuru yapılabileceği için bu süre daha önce 6 ay olmasına rağmen 4 aya indirilmiştir.
Mahkemeye yapılacak başvuru dili genellikle İngilizce ya da Fransızca olmaktadır. Lakin üye veya aday ülke devletlerinin birinin dili ile de başvuru yapılabilir. Mahkeme yapılan başvurunun ön incelemesini ve ön koşulları yerine getirip getirmediğini değerlendirdikten sonra mahkeme başvuruyu kabul ederse, davanın esastan incelemesine başlar. Ön koşulları tamamlamayan başvurular ise reddedilir. Önkoşul başvurusunu tamamlamayan kişiler itiraz için başka herhangi bir mercie başvuruda bulunamazlar. Mahkeme esas üzerinde kararını vermeden önce son bir defa taraflar arasında “dostane çözüm” adı ile bir uzlaşma önerisinde bulunur. Taraflar bu öneriyi kabul eder ve uzlaşırsa mahkeme düşer. Dostane Çözüm yolu ile tarafların uzlaşması mümkün değil ise mahkemeye başvuruyu esastan inceler ve tarafların da yazılı görüşlerini almak kaydıyla gerekli tetkikleri yapmaya başlar.
Mahkeme gerekli görürse duruşma yapar, tanıkları dinler, keşif yapar, bilirkişi görevlendirir. Esastan inceleme neticesinde mahkeme başvuru sahibinin sözleşmeden kaynaklanan bir hakkının devlet kurumları tarafından ihlal edildiği hükmüne varırsa; kişinin hakkaniyetine uygun bir şekilde zarar gören tarafın zararın karşılanmasına hükmeder. Diğer bir deyişle kişinin o güne kadarki bütün zararının tazminatıyla birlikte kişiye ödenmesine karar verir. Bu kararın devlet tarafından uygulanıp uygulanmadığı ise Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından denetim altına alınır.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi 1998 yılında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi içtüzüğünde belirtilen maddelere göre “genel kurul, komite, tek yargıç, daire, 17 yargıçlık büyük daire”den oluşur.