Divan-ı Lügati't Türk
(Ayrıntılı İnceleme)
(4. Bölüm)

Karahanlıca Oğuzca

Men ben ‘ben'
Mün bün ‘çorba'
Maynak baynak ‘pislik'

Ne ki, b- / m- değişimine uğramı mınar sözcüğünü de Oğuzca gösteriyor. Oğuzcada önde ve içte t-, -t- sesleri d-, -d- sesine dönüşür. Böylece XI. yüzyılda Oğuzda bu değişim başlamıştır:

Bögde – bökte ‘hançer' yigde – yikte ‘iğde'

Nitekim karşı örnekleri de verdiği olacaktır. Kaşgarlı'ya göre t- ile başlayan şu sözcükler de Oğuzcadır:

Tamar ‘damar' targ ‘darı'
Tamak ‘damak' telü ‘deli'
Tön- ‘dönmek' tubul-‘delinmek'

Oğuzca ve ona yakın ağızlarda eski Türkçenin b sesi v ile karşılanır:

Ev ‘ev' suvıg / suvuk ‘cıvık'
Tavar ‘cansız mal' savaş ‘savaş' savçı
Sevük ‘sevgili' yavlak ‘kötü, düşkün'

Ancak Kaşgarlı'da, Oğuzcada sözbaşındaki b- sesleri korunuyor. Henüz v- sesine dönüşmüş değil.

Barmak ‘varmak' birmek ‘vermek'
Bolmak ‘olmak'

Oğuz, Yağma, Tuhsı, Kığpçak, Yabgu, Kay, Çumul lehçelerinde Çağataycadaki d sesi yerinde y sesi kullanılır. Kimi zaman ise hiç kullanılmaz:

Kayın / kadın ‘kayın ağacı' ayıg ‘ayı' (adıg)
Ayrık ‘ayrık otu' (adrıg)

Burunsal ñ sesi Oğuzcada da korunur. XI. yüzyılda Eski Türkçenin burunsal ñ ünsüzü Oğuzcada kullanılır.

İñek ‘inek' yaña ‘dere kıyısı'
Yalñuk ‘cariye' teñgelgüç ‘dölengeç kuşu'
Bardıñız ‘vardınız'

Hakaniye Türkçesinde kimi zaman yer adlarının sonunda –g sesi bulunduğu durumlarda Oğuzcada “elif:a” bulunur:

Bargu yir / barası yir ‘varılacak yer'
Turagu ogur / turası ogur ‘kalkılacak zaman'

Oğuz ve Kıpçakça'da ad ve eylemlerde söz içindeki –g- sesi düşer.

Çumuk / çumuk ‘ala karga'
Tamak / tamgak ‘damak'
O evge baran ol / ol evge bargan ol ‘o eve gidicidir'
Ol er kılını vuran ol / ol er kılını urgan ol ‘o adam kulunu dövücüdür'

Argu lehçesinde Hakaniye Türkçesindeki iç ve sondaki –y-, -y sesleri –n-, -n ile karşılanır:

Kon / koy ‘koyun' çıgan / çıgay ‘yoksul'
Kanu nen / kayun nen ‘hangi'

Çiğillerde ve Bizans'a dek uzanan kimi Kıpçak ağızlarında Çağataycanın d sesi z sesine dönüşür. Bu ses Oğuzca ve kimi başka lehçelerde y sesi ile karşılanır:

Karın toztı / karın todtı ‘karın doydu'
Azak / adak ‘ayak'

Hakaniye Türkçesinde a- ile başlayan kimi sözlere Peçeneklerde ve Hotanlılarda h- ulaması olur:

Hata / ata ‘baba' hana / ana ‘ana'

Türkçede h- ile başlayan sözcük bulunmadığı için Kaşgarlı, yukarıdaki örnekleri Türkçe saymaz ve üzerlerinde pek durmaz. Geçmiş zaman eki Çin'e varıncaya dek Uygur, Tuhsı, Çiğil, Argu, Yagma boylarında –dı / -di biçimindedir. Suvar ve Kıpçak ağızlarında –duk / -dük durumundadır. (Kaşgarlı bu ek üzerinde uzun uzun durur. ) Suvar ve Kıpçaklardan kimi örnekler verir:

Ol anı vurduk ‘o onu vurdu'
Men munta turduk ‘ben burda durdum'
Olar evge irdük ‘onlar eve vardı'
Men yarmak tirdük ‘ben para topladım'

Kaşgarlı'nın lehçe ayrılığı olarak gösterdiği özellikler genelde çok yüzeysel özelliklerdir. Ancak Divan'daki gereçlerde başka pek çok özellik bulunur. Bunların pek çoğuna Kaşgarlı değinmez.

| « Önceki Bölüm | Sonraki Bölüm » |

|» “Divan-ı Lügati't Türk” Sayfasına Dön! « |

Not: İçerik, internetten alıntılanarak derlenmiştir.

Divan, Türk, Divanı Lügatit Türk, Kaşgarlı Mahmut, Divan-u Lügati't Türk