Divan-ı Lügati't Türk
(Ayrıntılı İnceleme)
(3. Bölüm)
Divan'da bir de dünya haritası bulunur. Bu, ilk Türk dünya haritasıdır. Haritada XI. Yüzyılda Türklerin oturduları alanlar ve ilişkide bulundukları uluslar pek az yanılgı ile sağlıklı biçimde gösterilir. Türklerle ilişkisi olmayan uluslara yer verilmez. Denizler yeşil, bozkırlar sarı, ırmaklar mavi dağlar kızıl ile gösterilir. Haritanın merkezi Türk hanlarının oturduğu Balasagun kentidir. Dünyanın merkezi olarak da orası gösterilir. Öbür Türk ülkeleri ona göre yerleştirilir.
Divan'da Türk boylarının 20 ana kökten geldiği belirtilir. Ama asıl boylar göz önüne alınır. Ayrıca her boy birkaç uruğa ayrılır. Uruğlar çok olduğu için adları verilmez. Yalnız herkesin bilmesi gerektiği vurgulanan 22 Oğuz boyu damgaları ile birlikte açıklanır. Yerleşme durumlarına göre Türk boyları sıralanır. Yer, ulus, kişi adları ile boy, soy uruğ, aşiret adları gösterilir. Türk yaşam biçimi ve yerleşmesi üstüne bilgi verilir.
Kaşgarlı o dönem Türk lehçeleri arasındaki ayrılıkları şöyle özetler:Asıl sözde değişiklik az olur. Değişmeler yalnız birtakım seslerin yerine başka sesler gelmesi ya da kimi seslerin atılması nedeniyle doğar. ”Buradan çıkarak yer yer kimi lehçe ayrılıklarına değinir, birtakım yargılara varır. Ona göre en doğru Türkçe, Tuhsı ve Yağma boylarınındır. Uygur bölgesine dek uzanan alanda Ila, Ertiş, Yamar, İtil ırmakları çevresindeki Türklerin dili doğru dildir.
Kaşgarlı “akaniye” diye adlandırdığı Karahanlı Türkçesini “Çağın en ince ve en açık Türkçesi “ olarak tanımlar. Bu dil ona göre Hakaniye şehzadeleri ile çevresinin dilidir. Gerçekten Hakaniye Türkçesi Karahanlı devletinin yazın ve resmi devlet dilidir. Nitekim, Yusuf Has Hacip ünlü yapıtı Kutadgu Bilig'i “han tilince “ yazdığını bildirir. Kaşgarlı ayrıca Çiğil, Yağma, Argu ve Uygur ağızlarını, Hakaniye ağzına en yakın ağız olarak gösterir. Türk ağızlarıiçinde Hakaniyeyi esas alır. Öbür lehçelerdeki ayrılıkları ona göre açılar. Çiğillerin Karlukların bir boyu olduğunu belirtir.
Oğuzca: Kaşgarlı, Oğuzcaya başka bir ayrıcalık tanıyor. Oğuzlar, Oğuzeli ve Oğuzca üzerinde oldukça fazla duruyor. Bu Oğuzların X-XI. yüzyıllarda Orta Asya dünyasındaki önemlerinden kaynaklanıyor. Oğuz Türkmen boyları daha X. Yüzyılda Sırıderya kıyısındaki bozkırlardan başlayıp Sırıderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde önemli bir yer tutmuşlardır. XI. yüzyılda Selçuklar batıya göç etmişlerdir. Yeni toprak kazanımları ile Oğuz egemenliği Azerbaycan, Irak bölgelerine ve dönemin büyük kültür merkezlerinden biri olan Bağdat'a dek uzanmıştır.
O çağda Oğuzca Karahanlıcadan bütün yönleriyle ayrılmış değil. Bu yüzden Kaşgarlı yapıtında ortak özellikler üzerinde ayrıca durmuyor. Karahanlı Türkçesi için verdiği yüzlerce örnek aynı zamanda Oğuzca için de geçerli. Kaşgarlı ‘Oğuzcadır' uyarısı ile salt Karahanlı yazı dili ve öbür ağız ve lehçelerde bulunmayan ve Oğuzcaya özgü sözcükleri veriyor.
Oğuz Türkçesini, Kaşgarlı, “Dillerin en yeğnisi Oğuzların, en doğrusu ise Tohsı ve Yağmaların dilidir” der. Yağmaların dilini “en kolay Türkçe” olarak tanımlar. Hakaniye'den sonra ikinci Türk yazın dili olduğununu söyler. ”Oğuz Türkçesine Kıpçak, Yimek, Peçenek, Bulgar lehçeleri girer. Oğuzlar Farslarla çok karıştıkları için, birçok Türkçe sözü unutup Farsçalarını almışlardır” diye açıklar. Bu konuda bir de atasözü verir:
Başsız börk bolmas, tatsız Türk bolmas.
Başsız börk olmaz, Farssız Türk olmaz.
Kaşgarlı, Oğuzca ve öbür Türk lehçelerinin dil özelliklerini ise şöyle verir:
Oğuzca ve Kıpçakçada Hakaniceye göre y- ulaması vardır. Sözgelimi:
Yılıg suv / ılıg suv ‘ılık su' yelkin / elkin ‘konuk'
Oğuzca ve Kıpçakçada ön ve iç y-, -y- sesinin c-, -c- sesine dönüştüğü olur.
Cincü – yincü ‘inci' cugdu – yugdu ‘deve kılı'
Oğuzca, Kıpçakça ve Suvarca'da m- önsesi b- biçimindedir.
| « Önceki Bölüm | Sonraki Bölüm » |
|» “Divan-ı Lügati't Türk” Sayfasına Dön! « |
Not: İçerik, internetten alıntılanarak derlenmiştir.
Divan, Türk, Divanı Lügatit Türk, Kaşgarlı Mahmut, Divan-u Lügati't Türk