Özne Yüklem Uyumsuzluğu

Cümlede özne ile yüklem arasında bulunması gereken tekillik-çoğulluk, kişi ve olumluluk – olumsuzluk uyumu ortadan kalkınca anlatım bozulur.
Aşağıda özne-yüklem uyumu ile ilgili kurallar tekrar edilmiş ve bu uyum kuralına aykırı olan örnekler sıralanmıştır:
Tekillik ve Çoğulluk Açısından Uyumsuzluk
Akşam Cengiz seni sordular. (yanlış)
Özne insansa ve tekilse yüklem tekil olur.
Sıcaklar aniden bastırdılar.
Okullar tatil edildiler.
Ellerim tutmaz oldular.
Kelimelerin uçuyorlar.
Günler su gibi akıyorlar.
İnsan dışı varlıklar (cansız varlıklar, bitkiler, hayvanlar,organ adları,) ve soyut kavramlar (zaman ve eylem adları) tekil veya çoğul özne olduklarında yüklem tekil olur.
Bu yüzden yukarıdaki örnekler yanlıştır.
Herkes burada olacaklar.
Kimse dışarıya çıkmasınlar. (yanlış)
Belgisiz zamir özne olursa yüklem tekil olur.
On kişi içeriye daldılar.
Yüzlerce asker öne atıldılar. (yanlış)
Özne sayılı verilirse yüklem de tekil olur.

Kişi Bakımından Uyum Kuralları

Birden fazla kişi zamirinin bulunduğu cümleler belli kurallar çerçevesinde bu şahısların hepsini kapsayacak bir kişiye göre çekimlenir. Aksi takdirde bu da anlatım bozukluğudur.
Arzu ve ben iyi anlaşır.(anlaşırız)
Oraya sen, ben ve o gidecek.(gideceğiz)
Cümlede ben veya biz varsa, yüklem biz'e göre çekimlenir.
Bu işi sen ve Murat yapacak. (sınız)
Onlar ve sen niye anlaşamıyorlar. (sunuz)
Cümlede “ben, biz” yoksa; “sen, siz” varsa “siz”e göre çekimlenir.

Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “kendi” kelimesinin çıkarılması, anlatımda bozukluğa yol açmaz?
A) Bu ayrıcalığın sadece kendi için olduğunu sanıyorsa aldanıyor.
B) Kendi gibi gece gündüz çalışacak birini arıyor.
C) Herkesi kendi gibi düşünmeye zorluyor.
D) O da herkes gibi kendi hakkına razı olmalıdır.
E) Bu kez kendi, değil. kardeşi gelmiş.
1985 öSS

Çözüm: D seçeneğinde “kendi” sözcüğünün cümleden çıkarılması
anlatım bozukluğuna yol açmaz, çünkü aynı cümledeki
hakkına sözcüğü kendilik anlamını yansıtıyor.
Yanıt D

Aşağıdaki örnekler anlatım bozukluğu değildir.
İnsan dışı unsurlar kişileştirilirse yüklem çoğul olabilir.
Rüzgarlar adını fısıldıyorlar bana. (doğru)
Özne çoğulsa ve topluluğun yerine kullanılmışsa yüklem tekil olabilir.
Gençler amaçsız dolaşıyor. (doğru)
Saygı, nezaket, alay ve küçümseme bildiren cümlelerde yüklem çoğul olabilir. Bu tip ifadeler anlatım bozukluğu değildir.
Ahmet Bey, sizi sordular.
Ayşe Hanım lütfettiler. (doğru)
Bazen birinci tekil kişi alçakgönüllülük göstermek istediğinde yüklem “biz”e göre çekimlenebilir.
Yıldırımlar yaratan bir ırkın evladıyız. (doğru)