Eylem Çatısı

Eylem çatısı, eylemin bazı fiilden fiil yapma eklerini alarak farklı anlamlara gelecek şekilde kullanılmasıdır. Çatı, sadece yüklemi fiil olan sözcüklerde aranır. Yüklem ek fiil almış bir ad ise orada çatı aranmaz.

Eylemde çatı, öznesine ve nesnesine göre ele alınır.
Öznesine göre: etken, edilgen, dönüşlü, işteş; nesnesine göre de geçişli, geçişsiz, oldurgan ve ettirgen olur.
Çatı sorularını yanıtlarken önce fiilin aldığı çatı ekine, daha sonra da cümlenin anlamına bakılır.

A. Öznesine göre (Özne – yüklem ilişkisine göre)

Öznesine göre fiiller dörde ayrılır:

1. Etken çatılı fiiller

Eylem edilgen,dönüşlü ve işteş eklerini “Ş,L,N” almaz.
Başka ekler alabilir. Cümlede eylemi yapan bir özne mevcuttur.
Cemil dün yolda para buldu.
Şakir kardeşini çok severdi.

2. Edilgen çatılı fiiller

Eylem “ıL,ıN” edilgenlik eki alır. Cümlede gerçek özne ortadan kalkar, yerini sözde özneye bırakır. Cümleye başkası tarafından yapılma anlamı katar.
Para az önce bulundu.
Şakir'in kardeşi çok sevilir.
Olay ona da bildirildi.
Bazı geçişsiz eylemler edilgen yapıldıklarında cümlede hiçbir şekilde özne bulunmaz.
Yarın akşam yola çıkılacak.
Önümüzdeki hafta Adana'ya gidilecek.

3. Dönüşlü çatılı fiiller

Eylem yine “ıL, ıN” eklerinden birini alır. Fakat bu sefer gerçek özne ortadan kalkmaz. Özne eylemi kendi kendine yapar.
Cemil dünkü toplantıda da bulundu.
Şakir de bu duruma çok sevinmiş.
Akşamki yemek için her yer süslendi.

not:Sorularda dönüşlü ve edilgen ayrımı sık sık sorulur. Bu tip sorularda ekin kattığı anlama bakmak gerekir.

4. İşteş çatılı fiiller

Fiil “Ş, LAŞ” eklerinden birini alır. Cümlede eylemi karşılıklı yapma ya da birlikte yapma anlamı katar. Gerçek özne yine vardır.
karşılıklı işteşlik
Mahmut arkadaşıyla buluştu.
İki şair, ustaca atıştılar.
birlikte işteşlik
Yolcular durakta bekleşiyorlar.
Bekçiyi görünce kaçıştılar.
NOT: -Ş ve LAŞ eki alan fiillerin bazıları oluş ve değişim belirtir, bir kısmı da kalıplaşmıştır. Bu fiiller işteş değildir.

Çocuk gitgide iyileşiyor. / Gemi uzaklaştı.
Elbise üzerime yapıştı. / Yeni işine alıştı.
Yalnızca ettirgenlik, oldurganlık ve olumsuzluk eki
alan fiiller de öznesine göre etken çatılı olarak değerlendirilir.
Binayı güzelce boyattılar.
Yaptığı esprilerle herkesi çok güldürdü.
gece hiç televizyon seyretmedim.

NOT: Dönüşlü ve işteş eylemler de gerçek özne barındırdığı için etken çatılı kabul edilebilir.
ÖRNEK: “Arkadaşınız bir gün önce otelden ayrıldı.” cümlesinde görülen özne – yüklem ilişkisi aşağıdaki cümlelerin hangisinde vardır?
A) Lokantada isteğiniz yerler ayrıldı.
B) Kendi isteğiyle emekliye ayrıldı.
C) Yıllık kardan payınıza düşen para ayrıldı.
D) Fırtınada ağacın dalı gövdesinden ayrıldı.
E) Yol, ırmağın kıyısında ikiye ayrıldı.
1982 ÖSS
ÇÖZÜM: Verilen cümlede işi yapan (arkadaşınız) yapılan eylemden (ayrılmak) etkilenendir. Dolayısıyla cümlenin özne yüklem ilişkisi bakımından çatı özelliği dönüşlülüktür. Aynı
dürüm, B seçeneğinde verilen cümle için de geçerlidir.
Yanıt B

B. Nesnesine göre (nesne – yüklem ilişkisine göre)

Türkçede, bazı eylemlerin kullanıldığı cümlelerde nesne bulunmaz, diğer bir grup fiilin kullanıldığı cümlede ise nesne olabilir. Eylemin nesnesine göre çatısı, bu durumu buldurmaya yöneliktir.
Fiiller nesnesine göre dörde ayrılır: geçişli, geçişsiz, ettirgen, oldurgan.
Nesnesine göre eylem çatısı sorulduğunda söz konusu eylemin nesne alıp alamayacağına bakmak gerekir. Eğer fiil nesne alabiliyorsa geçişli; alamıyorsa geçişsizdir. Geçişli fiile “T,R,TIR” ekleri getirilirse fiil ettirgen olur. Aynı ekler geçişsiz fiile getirilirse, fiil oldurgan olur.

1. Geçişli fiiller

Nesne alabilen tüm eylemler geçişlidir. Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için özneye “ne, neyi” gibi sorular sorabiliriz. Ya da “onu” ifadesini getirerek de fiilin geçişli olup olmadığını anlayabiliriz.
Akşama kadar kitap okudu. (onu okudu – nesne var)
Etrafı hızlıca topladı. (onu topladı – nesne var)

Not: Daha önce görmüş olduğumuz kılış eylemleri geçişli eylemlerdir.
Not: Geçişli eylemlerin bulunduğu cümlelerde nesne yer almak zorunda değildir..

Örnek
Bir saattir burada bekliyorum. (nesne yok)
Daha önce de söylemiştim.

2. Geçişsiz fiiller

Nesne alamayan durum ve oluş eylemleri bu gruba girer.
Akşamleyin eve gidiyorum. (nesne yok)
Sen ne zaman geleceksin? (nesne yok)

3. Oldurgan fiiller

Geçişsiz bir eyleme yapım eki olan “T, R, TIR” eklerinden biri getirilirse bu fiiller geçişli hale döner. Geçişsizken geçişli yapılan bu tür fiillere oldurgan çatılı fiil denir.
Bir başına üç çocuk büyü-t-üyordu.
Yaptığı esprilerle hepimizi gül-dür-dü.
Galiba vapuru kaç-ır-dı.

4. Ettirgen fiiller

Geçişli eylemlere “T, R, TIR” ekleri gelirse, bu fiillerin geçişlilik derecesi artar. Ettirgen fiiller, çoğunlukla eylemi bir başkasına yaptırma anlamı katarlar.
Son derste öğrencilerine şiir oku-t-tu.
İçe yeni başlayan arkadaşına çevreyi gez-dir-di.
Yatmadan önce bebeğe şurup iç-ir-eceksin.

Not: Oldurgan ve ettirgen fiilleri birbirinden ayırırken aldıkları “T, R, TIR” ekleri çıkarılır ve geride kalan kısmın geçişli olup olmadığına bakılır.