İklim Elemanları

Sıcaklık

• Isının yoğunluk cinsinden değerine sıcaklık denir. Bu değer termometre ile ölçülür.
• Sıcaklık yeryüzünde ve her zaman düzenli dağılmamıştır.
• Dünyanın en önemli sıcaklık kaynağı Güneş enerjisidir.
• Yeryüzünde Sıcaklığın Dağılışına Etki Eden Faktörler

a. Güneş Işınlarının Geliş (düşme) Açısı

• Sıcaklığın yeryüzündeki dağılımında en etkili olan faktördür.
• Işınların yere düşme açısı büyüdükçe atmosferde aldığı yol kısalır, tutulma azalır, ısınma artarken açı küçüldükçe atmosferde aldığı yol uzar, tutulma artar, ısınma azalır.
• Güneşin geliş açısı yere ve zamana göre farklılık gösterir.
• Güneş ışınlarının yere düşme açısını belirleyen faktörler

1. Eksen eğikliği (Mevsimler)

• Eksen eğikliğine bağlı olarak bir yere Güneş ışınlarının düşme açısı yıl boyunca değişir bu da sıcaklığı etkiler.

Örneğin;
Türkiye 21 Haziranda Güneşi en büyük açıyla alırken 21 Aralıkta Güneşi en küçük açıyla alır.

2. Dünya’nın şekli (Enlem)

• Dünya’nın şekline bağlı olarak Ekvatordan kutuplara doğru Güneş ışınlarının düşme açısı küçülür. Güneş ışınları ekvator çevresinde dar bir alana geldiği için ısınma fazladır. Kutuplara gidildikçe ısıtılması gereken alan genişler ve sıcaklık azalır.

• Bu özelliğe bakılarak şu genel bilgi ortaya çıkar sıcaklık ekvatordan kutuplara gidildikçe azalır.

ÖRNEK: Aşağıdakilerden hangisi yeryüzünde sıcaklığın enleme göre değiştiğine bir örnektir?
A) Çöllerin dönenceler çevresinde yer alması
B) Sibirya’nın dünyanın en soğuk yerlerinden biri olması
C) Bitkilerin geniş yapraklılar ve iğne yapraklılar şeklinde kuşaklara ayrılması
D) Okyanusların batı kıyılarının genellikle doğu kıyılarından sıcak olması
E) Kalıcı karların yüksek dağlar üzerinde yer alması
1988 ÖSS

ÇÖZÜM: Güneş ışınlarının düşme açısının Ekvator’dan kutuplara doğru daralması sonucu sıcaklık azalır. Buna bağlı olarak bitki örtüsü geniş yapraklar ve iğne yapraklar şeklinde kuşaklar oluşturur.
Yanıt C

3. Günün Saati

• Günlük harekete bağlı olarak Güneşin düşme açısı gün içinde değşir. Güneşin en büyük açıyla geldiği an yerel saat 12:00 dir ve Güneş tepe noktasındadır. Ancak en yüksek sıcaklık 13:00 – 14:00 saatlerinde ölçülür. Bunun nedeni ısı birikimidir. Aynı şekilde gün içinde en düşük sıcaklıklarda Güneş doğmadan önce ölçülür. Bunun nedeni de yerin ısı kaybıdır.

4. Yerşekilleri (Eğim – Bakı)

• Yerşekillerinin dağlık olduğu yerlerde güneşe dönük yamaçlar,güneş ışınlarını daha büyük açıyla alır ve daha çok ısınırlar. Bu duruma yerşekillerinin bakı etkisi denir.
• Bakı etkisine bağlı olarak güneşe dönük yamaçlarda;

– Sıcaklık ortalamaları daha yüksektir.
– Karlar daha erken erir.
– Kalıcı kar sınırı, yerleşme sınırı, orman sınırları daha yüksekte yer alır.
– Ürünler daha çabuk olgunlaşır.
– Buharlaşma daha fazladır.

b. Güneşlenme (Aydınlanma) Süresi

• Güneşin doğması ile batması arasında geçen süreye güneşlenme (aydınlanma) süresi denir. Bir yerde güneşlenme süresinin artması sıcaklığı olumlu olarak etkiler.

UYARI: Kutup bölgeleri 6 ay boyunca aydınlanmasına rağmen sıcaklık ortalamaları düşüktür. Bunun nedeni Güneş ışınlarının küçük açılarla gelmesidir.

c. Yükselti

• Yükselti Güneş ışınlarının geliş açısını etkilemez. Ancak atmosfer yoğunluğunun ve nemin en fazla bulunduğu alt katmanlar sıcaklık değerlerinin ve ortalamaların daha yüksek olduğu yerlerdir.
• Yeryüzünde yükseldikçe sıcaklık 200 m’de 1°C azalır. Sonuç olarak yükseltiyle sıcaklık ters orantılıdır. Aynı enlemde bulunan yerlerde daha yüksek olan yerlerin sıcaklıkları daha düşüktür.
• Yükseltinin sıcaklığa olan etkisi gerçek sıcaklık ve indirgenmiş sıcaklık kavramlarının oluşmasına neden olmuştur.

Gerçek sıcaklık

• Bir yerin belirli bir yükseltide ölçülen sıcaklığına gerçek sıcaklık değeridir.

İndirgenmiş Sıcaklık

• Bir yerin yüksekliği 0 m’ye (deniz seviyesine) indirilerek bulunan sıcaklık değeridir.

ÖRNEK: Bulunduğu enlemden Ekvator’a doğru 500 km giden biri ulaştığı yerde sıcaklık ortalamalarının, geldiği yerdekinden daha düşük olduğunu görmüştür.
Bu kişinin ulaştığı yer aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) Sürekli yağış alanı
B) Deniz kıyısı
C) Geniş bir akarsu vadisi
D) Sürekli rüzgar kuşağı
E) Bir dağ başı
1987 ÖSS

ÇÖZÜM: Yükselti arttıkça sıcaklık azalmaktadır. Kişinin ulaştığı yerde sıcaklık düşük olduğundan bir dağ başına ulaşmıştır.
Yanıt E

d. Kara – Deniz Dağılımı

• Kara ve denizler sıcaklığa etki ettikleri gibi rüzgar, buharlaşma ve nemliliğe de etki ederek iklim üzerinde etkili olurlar.
• Kara ve Denizlerin farklı ısınmalarının nedenleri ;

– Karalar katı yüzeylerdir. Denizler ise saydam ve hareketli yüzeylerdir.
– Güneş ışınları karalarda yüzeyde depo edilirken denizlerde 200 m derinliğe kadar ulaşabilirler.
Bu nedenle;
Kara yüzeyleri çok ve çabuk ısınıp soğurlarken, denizler az ve yavaş ısınıp soğurlar.

UYARI: Güneş ışınları yerel saat ile 12:00’de en büyük açıyla düştüğü halde günün en sıcak saati 14:00’dür. Bu durum ısı birikimi ile açıklanır. K.Y.K’de karalarda en sıcak ay Temmuz denizlerde ise Ağustos’dur. Örneğin; deniz kıyısında yer alan İzmir’de en sıcak ay Ağustos iken Afyon’da Temmuz’dur.

e. Okyanus Akıntıları

• Okyanus ve denizlerde yer değiştiren su kütlelerine akıntı denir.

Akıntıların oluşmasında;
– Yoğunluk farkı – Seviye farkı
– Sıcaklık farkı – Gel – git
– Tuzluluk farkı – Sürekli rüzgârlar
etkili olmuştur

• Ekvatordan hareketlenen akıntılar ulaştıkları yerin sıcaklıklarını artırırken, kutuplardan gelen akıntılar ulaştıkları yerin sıcaklıklarını azaltırlar.

f. Rüzgârlar

• Rüzgârlar aynı okyanus akıntıları gibi estikleri yerin sıcaklık özelliklerini gittikleri yere taşırlar. Yani ekvatordan gelenler sıcaklık ortalamalarını yükseltirken, kutuplardan gelenler sıcaklık ortalamalarını azaltır.
• Kuzey yarımkürede kuzeyden, güney yarımkürede güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı azaltır.
• Kara ve denizlerin farklı ısınmasından dolayı oluşan rüzgârlar mevsime ve estiği yere göre sıcaklığı etkiler. Örneğin; Kışın denizden gelen rüzgar ılık hava getirirken yazın denizden gelen rüzgar havayı serinletir.

g. Atmosfer Nemliliği

• Atmosferdeki su buharına nem denir. Fazla nem ısınmayı ve soğumayı yavaşlatır. Sıcaklık farklarını azaltır. Nem deniz ve göl kenarlarında fazla, denizden uzak ve yüksek yerlerde ise azdır.

ÖRNEK: Kışın, bulutsuz günlerde havanın çok soğuk (ayaz) olmasının başlıca nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Havadaki nem oranının artması
B) Işıma yoluyla yerden atmosfere verilen ısının tutulamaması
C) Atmosfer basıncının düşmesi
D) Alçalıcı hava hareketlerinin olmaması
E) Güneşten gelen enerjinin azalması
1991 ÖYS

ÇÖZÜM: Bulutsuz günlerde havadaki nem oranı düşük olduğundan yerin ısı kaybetmesi hızlanır.
Yanıt B