II. Kök Türk (Kutluk) Devleti

• 630 yılında Doğu Kök Türk Devleti’nin Çin egemenliği altına girmesiyle, elli yıl kadar süren bir esaret dönemi başladı. Bu süre içinde yeniden bağımsızlığın kazanılması amacıyla çıkan ayaklanmalar, Çinliler tarafından bastırıldı. Buna rağmen Türkler bağımsızlık mücadelesinden vazgeçmediler. Bunun sonucunda Kutluk’un başlattığı ayaklanma amacına ulaştı. Etrafına topladığı Türklerle Ötüken bölgesine yerleşen Kutluk Kağan II. Kök Türk Devleti’ni kurdu (681).
• Çinliler, Türk illerinden çıkarıldı. Bu mücadele sırasında Kutluk’un yanında yer alanlar arasında ünlüdevlet adamı ve komutan Tonyukuk da bulunuyordu.
• Türkleri Çin esaretinden kurtarıp yeniden bir bayrak altında toplamasından dolayı Kutluk Kağan’a “derleyen, toplayan” anlamına gelen İlteriş unvanı verildi.

Kapgan Kağan

• İlteriş Kağan’ın ölümünden sonra yerine kardeşi Kapgan geçti. Kapgan Kağan’ın hedefi, Çin’i baskı altında tutmak ve Çin’de yaşayan Türkleri Ötüken’e çekerek bütün Türk boylarını Kök Türk birliği içinde toplamaktı.

• Kapgan Kağan, Çin üzerine düzenlediği seferler sonucunda Kök Türk Devleti’ni yeniden eski sınırlarına ulaştırdı.
• Kapgan Kağan’ın ülke yönetiminde giderek sert bir tutum takınması, ayaklanmalara neden oldu. Türgişlerin ve Karlukların ayaklanmaları güçlükle bastırıldı. Kapgan Kağan, son olarak Oğuzların ayaklanmasını bastırdıktan sonra, Ötüken’e dönerken öldürüldü.

Bilge Kağan

• Kapgan Kağan’dan sonra İlteriş Kağan’ın oğlu Bilge hükümdar oldu.
• Bilge Kağan, devleti kardeşi Kültiğin ile birlikte yönetti. Devletin kuruluşunda önemli yeri olan Tonyukuk,vezir olarak göreve getirildi. Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kültigin’in başarılarında önemli bir paya sahipti.
• Çin politikalarını yakından takip eden tecrübeli Vezir Tonyukuk’un tavsiyelerine uyan Bilge Kağan Çin’i baskı altında tutmayı başardı.
• Çin üzerine yapılan seferler sonucunda Çin yıllık vergiye bağlandı
• İpek Yolu’nun denetimi II. Kök Türk Devleti’ne geçti.

NOT: Kurultay’da Bilge Kağan’ın Budizmin kabul edilmesine dair fikrini Vezir Tonyukuk tarihi gerekçelerle çürütmüş, Bilyge Kağan bunun üzerine teklifini geri çekmiştir. Bu durum Türklerde Kağan’ın yetkilerinin sonsuz olmadığının kanıtıdır.

II. KÖK TÜRK (KUTLUK) DEVLETİ’NİN YIKILIŞI

• Kök Türklerin bu güçlü dönemi uzun sürmedi. 725 yılında Tonyukuk’un, 731 yılında Kültigin’in, 734 yılında da Bilge Kağan’ın ölümleri
• Tahta çıkan hakanların tecrübesiz olması
• Hanedan üyeleri arasında taht kavgalarının çıkması
• Oğuz, Uygur, Karluk ve Tuhsi gibi Türk boylarının yönetime karşı isyan etmesi
• Çin entrikalarının artması sonrasında zayıflayan II. Kök Türk Devleti yıkılmıştır.

Uygur Devleti

• Asya Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra, ilk zamanlar Orhun ve Selenga Irmakları çevresinde yaşayan Uygurlar, boylar hâlinde göçebe bir yaşam sürüyorlardı.
• Uygurlar, Karluklar ve Basmiller ile birleşerek 744’te II. Kök Türk Devleti’ne isyan ettiler. Bu isyan sonrasında II. Kök Türk Devleti yıkıldı.
• Uygurlar, Basmilleri yenerek kağanlığı ele geçirdiler. Böylece oymak iken devlet hâline gelen Uygurlar, yeni bir Türk devleti kurmuş oldular.

Uygurların lideri Kutluk Bilge Kül Kağan idi. Orhun Irmağı kıyısında Ordu-Balık (Karabalgasun) kentini kurarak, burayı

• devletin yeni başkenti yaptı.

• Bilge Kül Kağan 747’de ölünce yerine oğlu MoyunÇur (Moyen-Çur) geçti. Moyun Çur, diğer Türk boylarını egemenlik altına alarak devletin güçlenmesini sağladı.
• Talas Savaşı’nda Araplar karşısında yenilgiye uğrayan Çin, Orta Asya’dan çekilmek zorunda kaldı(751). Bu durumdan yararlanan Uygurlar, Tarım havzasını ele geçirdiler.
• İpek Yolu’nun buradan geçmesi, bölgenin tarıma elverişli olması, Uygurların ticarete yönelmelerinde ve yerleşik hayata geçmelerinde önemli rol oynadı. Çin İmparatorluğu, Çin’deki iç karışıklıklar sırasında Moyen-Çur’un siyasal desteğine karşılık, Çinli bir prenses yollamış ve Uygurlara her yıl yüklü miktarda ipek göndermeye başlamıştı.
• Moyen Çur’un 759 yılında ölmesi üzerine, başa geçen Bögü Kağan zamanında Uygurların, Çin ile ticari ilişkileri gelişti.
• Bögü Kağan, 762 yılında yardım için Çin’e gittiğinde Mani dinini tanımış, ülkesine dönerken bazı Mani rahiplerini de beraberinde getirmişti. Mani dini, Bögü Kağan zamanında devletin resmi dini hâline geldi.
• Bögü Kağan’dan sonra başa geçen Baga Tarkan (Alp Kutlug Bilge), Kırgızları yenilgiye uğrattı. Çin ile dostluk ilişkilerini geliştirip ticareti artırdı.
• Baga Tarkan’dan sonraki kağanlar zamanında ülke iyi yönetilemedi. 839 yılında yaşanan şiddetli kış mevsimi çok sayıda hayvanın ölümüne yol açmış, bu durum ülkede büyük bir ekonomik sıkıntıya neden olmuştu.
• Baga Tarkan’ın ölümünün ardından taht kavgalarının çıkması ve Çin entrikaları, devletin zayıflamasına neden oldu.
• 840 yılında Uygur ülkesine giren Kırgızlar, Ordu Balık kentini ele geçirerek Uygurlara son verdiler. Bunun üzerine Uygurlar, ülkelerinden göç etmeye başladılar. Uygurların bir kısmı Çin’in Kansu bölgesine, bir kısmı Doğu Türkistan dolaylarına yerleştiler.

Kansu Uygur (Sarı Uygur) Devleti

• Çin’in Kansu bölgesine yerleşen Uygurlar, Çin’e bağlı olarak varlıklarını devam ettirdiler.
• Uygurların yerleştikleri Kansu bölgesinde Budizm oldukça etkindi. Askerî yönden bir varlık gösteremeyen Kansu Uygurları daha çok Çin ile ticari ilişkilerde bulundular. Kansu Uygurları 940 yılında Kitanların, 1028 yılında Tangutların, 1226’da Moğolların egemenliğine girdiler. Kansu Uygurları günümüzde de Çin’in kuzey bölgelerinde yaşamaktadırlar.

Doğu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti

• Batıya doğru göç eden Uygurların büyük kısmı Tanrı Dağları çevresine yerleştiler ve IX. Yüzyıl ortalarında burada bağımsız bir devlet kurdular. Uygurlar, yerleştikleri bölgenin özelliklerinin gereği tarım ve ticaretle uğraştılar. Bu sırada Mani dininin yanı sıra Budizm de Uygurlar arasında yayılmaya başladı.
• Karahanlıların İslamiyet’i, Uygurların Budizm’i yaymak istemeleri, iki Türk devleti arasında uzun süre savaşlara neden oldu.
• 1209’da Moğol egemenliği altına giren Uygurlar Moğol İmparatorluğu’nda önemli görevlere geldiler. Kültür ve uygarlık yönünden Moğolları etkileyen Uygurlar, Moğolların bir kısmının Türkleşmesini (Çağatay ve Özbek Türkleri gibi) sağladılar. Doğu Türkistan Uygurları, günümüzde Çin’in Doğu Türkistan Bölgesi’nde yer almaktadır.

 

NOT: Uygurların yıkılmasının ardından uzun bir zaman Orta Asya’da güçlü bir Türk devleti kurulamadı.

Avarlar

• Çinlilerin Juan–Juan diye adlandırdıkları Avarlar IV. yüzyılda Orta Asya’da bugünkü Moğolistan’da bir devlet kurmuş olan Türk topluluğudur.
• 552 yılında Kök Türkler, Avar Devleti’ne son verince, Avarların büyük bir kısmı batıya doğru göç etti.
• Sibirleri 558 yılında yıkarak egemenlikleri altına alan Avarlar, kısa zamanda Tuna boylarını aşarak, Bizans’ı yıllık vergiye bağladılar. Bayan Han yönetiminde Avrupa içlerine doğru akınlar yaparak bugünkü Romanya’yı ve Macaristan’ı işgal ederek burada bir devlet kurdular.
• Avarların en önemli askerî etkinlikleri, 619 ve 626 yıllarında İstanbul’u kuşatmaları oldu. Ekonomik bakımdan da zayıflayan Avar Devleti’ne 805 yılında Franklar son verdiler.
• Avrupa’da 200 yıl egemenlik kuran Avarlar, özellikle Slavlar üzerinde etkili oldular. Slavlar devlet örgütünü ve askerlik tekniğini Avarlardan öğrendiler.

Örnek
Aşağıdakilerden hangisi Avarların tarihteki etkilerinden biridir?
A) Dede Korkut Hikâyeleri’nin ortaya çıkması
B) Anadolu’nun kapılarının Türklere açılması
C) Slav topluluklarının birbirleriyle kaynaşıp bütünleşmesi
D) Türkler arasında İslamiyet’in yayılmaya başlaması
E) Kuruldukları bölgenin adının, onların adıyla günümüze kadar gelmesi
2008 ÖSS

Çözüm
Avarların Türk ve dünya tarihindeki etkinlikleri arasında Slav topluluklarının birbirleriyle kaynaştırıp bütünleşmesini sağlamak bulunmaktadır. Yanıt C