SÖZCÜKTE ANLAM

Tek başına anlamı olan ve cümle kuruluşunda görevi bulunan anlatım birimlerinin en küçüğüne sözcük (kelime) denir.

Sözcükler, anlaşmamızı sağlayan bir araçtır. Sözcükleri bir düzen içinde bir
araya getirerek cümleleri oluştururuz. Kullandığımız sözcükler oluşturduğumuz,
cümlelere göre farklı farklı anlamlar kazanabilir.

1. Gerçek Anlam

Sözcüğün aklımıza gelen ilk anlamına gerçek anlam denir. Sözcüğün tek başınayken taşıdığı anlamdır ve sözlükteki ilk anlamıdır.

Örnek

Karabaş, bir şeyin kokusunu aldı.
(Koku: Nesnelerden yayılan zerrelerin burunda uyandırdığı duygu)

Kör adama kimse yardım etmedi.
(Kör: Görme engeli)

Kitaplarını boş bir kutuya yerleştirdi.
(Boş: içinde, üstünde hiç kimse veya hiçbir şey bulunmayan)

a. Temel Anlam

Tanım aynen yazılır.
Gerçek anlam ikiye ayrılır.

a) Temel anlam
b) Yan anlam

b. Yan Anlam

Sözcüğün gerçek anlamından uzaklaşmadan kazandığı anlama yan anlam denir.

Örnek

Bu kokuyu, annem de kullanır.
(Koku: Güzel kokmak için kullanılan esans)

Kör makasla kumaşı kesmeye çalışıyor.
(Kör: Keskinliği yeterli olmayan)

Bugün boşum, hiç işim yok.
(Boş: ‹şi olmayan, işsiz.)

2. Mecaz Anlam

Bir ilgi veya benzetme sonucu sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak
yeni bir anlam kazanmasına mecaz anlam denir.

Örnek

Ortalıkta savaş kokusu vardı.
(Koku: Belirti, işaret)

Olaylara karşı kör ve sağırdır.
(Kör: Duyarlılığını yitirmiş)

Boş sözlerle beni oyalamayın.
(Boş: Bir işe yaramayan)

3. Çok Anlamlılık

Sözcüklerin zaman içinde farklı bir nedenle değişik durumlar için kullanılması,
bir sözcüğün birden fazla anlam taşımasına neden olmuştur. Yani sözcük temel
anlamının yanında yan ve mecaz anlamlar kazanmıştır. Bu duruma “çok anlamlılık” denir.

Örnek

Elindeki paketleri yere bıraktı.
(Elde bulunan bir şeyi artık tutmamak)

Pikniği önümüzdeki haftaya bıraktık.
(Ertelemek)

Oğluna bu binayı bıraktı.
(Miras kalmak)

4. Terim Anlam

Bilim, meslek ve sanat dalları ile ilgili kavramları ifade eden sözcüklere “terim” denir.

Bazı bilim, sanat ve meslek dalları ile ilgili terimler aşağıda verilmiştir.

matematik: Doğal sayılar, kare Dil bilgisi: Özne, yüklem, ek, kök
Tiyatro: Sahne, perde, kostüm
Müzik: Nota, portre, sol anahtarı
Coğrafya: Meridyen, ölçek, izohips
Resim: Portre, palet, tuval
Futbol: Taç, faul, gol

Bir sözcüğün terim olup olmadığı kullanıldığı cümleye göre değişir.

Örnek

Camdan yansıyan ışık gözlerimi kamaştırdı.
(Işık: gerçek anlam)

Sanatçımız, edebiyatımızın vazgeçilmez ışıklarından biridir.
(Işık: Mecaz anlam)

Bugünkü dersimizde ışık konusunu işleyeceğiz.
(Işık: Terim anlam)

Bir sözcük, birden fazla alanda terim oluşturabilir.

Oyunun birinci perdesi bitti.
(Tiyatro terimi)

Kaz, perde ayaklı bir hayvandır.
(Biyoloji terimi)

5. Yansıma

Doğadaki canlı ve cansız varlıkların kendiliğinden veya bir takım etkenlerle
(kırılma, düşme, çarpma gibi) çıkardıkları seslerin taklit edilmesiyle oluşturulan
sözcüklere yansıma sözcük denir.

Örnek

Cam şangır diye kırıldı.
Evin önündeki dere şırıl şırıl akıyordu.

Hayvanların çıkardıkları sesler de yansıma sözcük olarak kabul edilir.

6. ikileme

Anlatımı kuvvetlendirmek, duygu yoğunluğunu artırmak için iki sözcüğün bir arada kullanılmasıyla kalıplaşmış sözcüklere “ikileme” denir

Örnek

Gece gündüz demeden çalıştım.

ikilemeler değişik yollarla oluşturulabilir.

Onu az çok tanırım.
(Zıt anlamlı sözcüklerle)

Onun hakkında yalan yanlış konuşma.
(Yakın anlamlı sözcüklerle)

Araba yavaş yavaş ilerliyordu.
(Aynı kelimenin tekrarıyla)

Üzerinde eski püskü bir ceket vardı.
(Biri anlamlı, biri anlamsız sözcükle)

Yanınızda çıtı pıtı bir kız çocuğu vardı.
(ikisi de anlamsız sözcükle)