8. Dolaylama
Bir kelimeyle anlatılabilecek bir varlığı veya kavramı, birden fazla sözcükle anlatmaya “dolaylama” denir.
Örnek
“Beyaz perde bir yıldızını daha yitirdi.” cümlesinde “beyaz perde” sözü, ile “sinema” kastedilmiştir.
Örnek
bacasız sanayi Æ turizm
ormanların kralı Æ aslan
Kara elmas Æ kömür
şle bekçisi Æ kaleci
Vatan borcu Æ askerlik
Sözcüklerde Anlam ilişkisi
1. Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler
Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu halde anlamları farklı olan sözcüklere “eş anlamlı (anlamdaş)” sözcükler denir.
Örnek
Siyah – kara
Cevap – yanıt
Sene – yıl
Kelime – sözcük
Örnek
Erdem, kütüphanede kitap okumak istemektedir. Fakat kapı kilitlidir. Kilidi, üzerinde
“eş anlamlı” kelimelerin yazılı olduğu anahtar açmaktadır.
Buna göre, Erdem, aşağıdaki anahtarlardan
hangisini kullanmalıdır?
C seçeneğinde yer alan anahtardaki “giysi” ve “elbise” kelimeleri eş anlamlı sözcüklerdir.
Yan›t C
2. Zıt Anlamlı (Karşıt Anlamlı) Sözcükler
Anlamca birbirinin karğıtı olan sözcüklere zıt (karğıt) anlamlı sözcükler denir.
Örnek
uzak – yakın
inmek – çıkmak
ucuz – pahalı
Bir sözcüğün olumsuzu, o sözcüğün zıt anlamlısı değildir.
Örnek
gelmek – gelmemek (olumsuzu)
gelmek – gitmek (zıt anlamlısı)
kirli – kirsiz (olumsuzu)
kirli – temiz (zıt anlamlısı)
almak – almamak (olumsuzu)
almak – vermek (zıt anlamlısı)
3. Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler
Yazılışları ve okunuşları aynı olan; ama anlamları farklı olan sözcüklere eş sesli (sesteş) sözcükler denir.
Örnek:
Yol
Bu yolu takip etmemiz gerek.
(yol: Bir yerden bir yere ulaşmak için üzerinde yürüdüğümüz yer)
Çiftçiler buğdayları yolmuşlar.
(Yolmak: Çekip koparmak)
“Gül”
Bir buket gül aldım.
(gül: Bitki adı)
Bütün sınıf bu olaya güldü.
(gülmek: kahkaha atmak)
Sınavdan yüz aldım.
(yüz: Sayı ismi)
Yüzünde belli belirsiz bir gülümseme vardı.
(yüz: Surat)
Sesteş sözcüklerin anlamları arasında uzaktan yakından bir benzerlik yoktur.
Aşağıdaki örnekler sesteş değildir:
güven Æ isim kökü
güvenmek Æ fiil kökü
boya Æ isim kökü
boyamak Æ fiil kökü
Hem isim hem fiil köklü bu tarz sözcüklere, aralarında anlam ilişkisi olduğu için
ortak kök (kökteş) denir. Bu tarz sözcükleri sesteş sözcüklerle karıştırmamak lazım.
4. Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler
Anlamca geniş kapsamlı olan sözcüklere genel anlamlı sözcükler, anlamca
daha dar kapsamlı olan sözcüklere özel anlamlı sözcükler denir.
Örnek
Genelden Özele Sözcük Sıralaması
yazı Æ paragraf Æ cümle Æ sözcük
Özelden Genele Sözcük Sıralaması
Gül Æ çiçek Æ bitki Æ canlı