ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ
Kaşgarlı Mahmut’un Divânu Lügâti’t-Türk isimli eserinde Türkçeyi Doğu ve Batı Türkçesi olarak ikiye ayırdığını biliyoruz. Alî Şîr Nevâyî Doğu Türkçesinin 15. yy. da yaşamış en önemli ismidir. Timurlular zamanında Herat ve Maverâü’n-nehr (nehrin öte tarafı) de bir kültür ve edebiyat muhiti oluşmuş, Herat üslubu denilen bir üslubun ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Bu dönemin önemli şairleri Lütfî, Hüseyin Baykara, Yakinî ve Alî Şîr Nevâyî’dir.
Alî Şîr Nevâyî 844h/1441m de Herat’da doğmuştur. Babasının adı Kiçgine Bahşi’dir. Devrin sultanı Hüseyin Baykara’nın yakın arkadaşı olarak büyüyen Alî Şîr Nevâyî daha sonra da onun yanından ayrılmamış ve devlette önemli görevler almıştır. ‘Alî Şîr’ divan kâtibi demektir ve Nevâyî’nin mühürdarlıktan sonra aldığı en önemli görevidir. Kendisi de şair olan H. Baykara Nevâyî’yi yönlendirmiş, kimi eserlerinin yazılmasında bizatihi rol almıştır.
Alî Şîr Nevâyî 1501 tarihinde Herat’da vefat etmiştir.
Alî Şîr Nevâyî’nin Eserleri:
1. Külliyât-ı Devâvîn:
Nevâyî edebiyatımızda 7 divan külliyatına sahip tek şairdir. Bu külliyâtı oluşturan divanlar şunlardır:
1. Bedâyiü’l- bidâye
2. Bedâyiü’l- vasat
3. Nevâdirü’l- nihâye
4. Nevâdirü’ş- şebâb
5. Fevâyiü’l- kiber
6. Hazaniü’l- Meânî
7. Farsça Divan
2. Mecâlisü’n- nefâis:
Türkçenin bildiğimiz ilk tezkiresi olan eser 461 şairi konu edinir.
3. Muhakemetü’l- lugateyn:
Nevâyî’nin bu eseri onun dil alanındaki milli duruşunu sergilemesi bakımından önemlidir. Farsça ile Türkçeyi mukayese eden bu eser de Türkçenin Farsçaya üstünlüğü gözler önüne serilmek istenmiştir. 1499’da kaleme alınan eserin 4 nüshası bulunmaktadır.
4. Mir’âtü’l- evzân:
Aruz vezni hakkında derli toplu bilgi vermeyi amaçlayan bir kitaptır. Nevâyî’nin bu eserde aruz vezninin yayılma nedenleri arasında Kur’an-ı Kerim’deki ayetlerin bazısının bu vezne mutabık düşmesini söylemesi orijinal bir tespittir.
5. Hamse:
Hamse sahibi olan şair şu mesnevîleri kaleme almıştır.
1. Hayretü’l- ebrar (1483)
2. Leylâ ile Mecnûn (1484)
3. Ferhâd ile Şirin (1484)
4. Seba-yi Seyyâre (1484)
5. Sedd-i İskenderi (1485)
6. Lisânü’t- tayr
6. Çihl Hadis:
Nevâyî’nin hadis kitabıdır.
Şair birden fazla mahlas kullanan şairlerimizdendir. Farsça şiirlerinde ‘fânî’ mahlasını kullanmıştır.