SBS 8.SINIF DEYİMLER,ATASÖZLERİ VE ÖZDEYİŞLER

ATASÖZLERİ

Çok önceleri söylenmiş, dilden dile, kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze kadar ulaşmış, atalarımızın hayat tecrübelerini yansıtan, millletin ortak malı hâline gelmiş olan, öğüt veya sözlerdir.

Atasözlerinin Özellikleri

Kalıplaşmış sözlerdir. Bütün atasözleri belli bir kalıp içinde ve belli sözcüklerle oluşturulmuştur. Deyimlerde olduğu gibi sözcüklerin yerleri değiştirilemez.

Örnek:

– “Dost kara günde belli olur. ” atasözünde bulunan “kara” sözcüğünün yerine aynı anlama gelen “siyah” sözcüğünü getiremeyiz. Sözcüklerin yerlerini değiştirip “Kara günde dost belli olur.” da diyemeyiz.
Atasözlerinin hepsi tamamlanmış bir yargı bildirir. Bu nedenle atasözleri cümle değeri taşır.

Örnek:

– Dağ başından duman eksik olmaz.
– Meyveli ağacı taşlarlar.

Atasözleri birden fazla cümle şeklinde de olabilir.

Örnek:

– Söz var iş bitirir, söz var baş yitirir.
– Alçak yerde yatma sel alır, yüksek yerde yatma yel alır.

Atasözleri toplumun geneline söylenmiş ve bütün zamanlarda geçerli olan ders verici sözlerdir.

Örnek:
– Ağaç yaşken eğilir.
(Çocuklar küçük yaşta kolay eğitilir. Büyük insan kolay kolay eğitilemez.)
– Taş düştüğü yerde ağırdır.
(Kişinin değerini en iyi bilenler çevresinde bulu- nanlardır.)

Atasözleri genellikle mecaz anlam taşır.

Örnek:

– “Güneş balçıkla sıvanmaz.” atasözünde söz- cükler gerçek anlamının dışında kullanılmıştır.
Bu atasözünden çıkarılacak anlam şudur: “Her- kesin bildiği bir gerçek inkar edilemez, yalan yanlış sözlerle değiştirilemez.”
– “Balık baştan kokar.” atasözü de mecaz an- lam taşımaktadır. Asıl anlatılmak istenen şudur: “Baştakilerin tutumunun bozuk olduğu toplumda her şey bozuk olur.”

Çok az da olsa gerçek anlam taşıyan atasözleri de vardır.

Örnek:

– Dost ile ye, iç; alışveriş etme.
– Bugünün işini yarına bırakma.

Bazı atasözleri anlaca birbiriyle çalışır.

Örnek:

– Eğri otur, doğru söyle
– Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar.
– İyilik eden iyilik bulur.
– İyilikten mavaz doğar.
– Damlaya damlaya göl olur.
– Taşıma su ile değirmem dönmez.

ÖRNEK SORU

“Laf torbaya girmez.” atasözünün anlamı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Gerçekleri saklamak çok zordur.
B) Ağızdan çıkan söz gizli kalmaz.
C) Yalan yanlış sözlerle bir yere varılmaz.
D) Boş sözlerle işler yürümez.

ÇÖZÜM
A seçeneğinde, söz söylemekle ilgili bir anlam yoktur. C ve D seçeneklerinde de sözün yanlış ve gereksiz kullanılması üzerinde durulmuştur. B seçeneğindeyse ağızdan çıkmış sözün artık gizlenemeyeceği, yani lafın torbaya girmeyeceği vurgulanmıştır.
Yanıt B

Atasözleri ve Deyimlerin Ortak Özellikleri:

1.Çok eski zamanlardan günümüze ulaştıkları için kimin tarafından söylendikleri belli değildir.
2.Kısa ve özlü sözlerdir. Yani az sözcükle çok şey anlatırlar.
3.Kalıplaşmış sözlerdir. Herhangi bir değişik- liğe uğramazlar.
4.Genellikle mecaz anlam taşırlar.

Atasözleri ve Deyimlerin Farklı Özellikleri:

1.Atasözleri cümle şeklindeyken, deyimler çoğunlukla söz grubu şeklindedir.

Örnek:

– İşleyen demir ışıldar. (atasözü)
– İki yakası bir araya gelmemek (deyim)

2.Atasözleri tüm zamanlar için ve herkes için geçerlidir. Deyimler ise anlık durumlar için ve söz söyleyen kişi ya da kişiler için geçerlidir.

Örnek:

– “Öfkeyle kalkan zararla oturur” sözü her za- man ve herkes için geçerli olduğu için atasözüdür; ama “kulak kabartmak” sözü anlık bir durumu bildirdiği için deyimdir.

3.Atasözleri topluma öğüt verirken, deyimler sadece içinde bulunulan durumları bildirir. Yani deyimlerin ders verme özelliği yoktur.

Örnek:

– “Çobansız koyunu kurt kapar.” sözü ders verdiği için atasözüdür.
– “Burnu havada olmak” sözü ise öğüt verme
amacı taşımadığı için deyimdir.

ÖRNEK SORU

Şirin, çantasına atasözleri yazmış, içlerinden birinin atasözü olmadığını fark etmiştir.
Buna göre, kaç numaralı cümleyi silmelidir?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4

ÇÖZÜM
“Dost başa bakar, düşman ayağa.” “Akıl akıldan üstündür.” “Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.” Bu cümleler birer atasözüdür. A seçeneğinde geçen söz ise bir deyimdir.
Yanıt A

ÖRNEK SORU

“Su uyur, düşman uyumaz.” ifadesi için aşağıdakilerden hangisi söylenir?
A) Atasözü B) Deyim
C) Özdeyiş D) Tekerleme

ÇÖZÜM
Söyleyeni belli olmadığı için “özdeyiş” değildir. Söyleniş özelliği olarak “tekerleme”ye de benzememektedir. Tamamlanmış bir cümle olup ders amacı taşıdığı için “deyim” değil,” atasözü”dür.
Yanıt A