Bulgarlar

• Kök Türklerin, Avarları yenmesi üzerine Avarların idaresinden kurtulan Bulgarlar, VI. yüzyılın sonlarında Kubrat'ın yönetiminde Bulgar birliğini oluşturdular ve Kuzey Kafkasya'dan Dinyeper Irmağı'na ve İran'a kadar uzanan topraklar üzerinde Büyük Bulgar Devleti'ni kurdular. Ancak VII. yüzyıl ortalarında Hazarların saldırıları sonucu devlet parçalandı.
• Bulgarların Don ile Kuban arasındaki yurtlarının Hazar egemenliğine girmesinin ardından Bulgarlar İtil Irmağı boylarına çekilerek burada İtil Bulgar Devleti'ni kurdular.
• Kubrat'ın küçük oğlu Asparuh idaresinde Tuna'ya yönelerek Balkanlara geçtiler ve Tuna Bulgar Devleti'ni kurdular. X. yüzyılda Kurum Kağan döneminde Tuna Bulgarları en parlak dönemlerini yaşamıştır.
• Kurum Kağan'ın ölümünden sonra Bulgarlar'da Slav ve Hristiyanlık kültürünün etkisi artmıştır. Hükümdar Simeon'dan itibaren Bulgar hakanları Çar unvanını kullanmaya başlamıştır.
• Tuna Bulgarları önce Bizanslıların (1018), daha sonrada Sırpların (1130) ve son olarak Osmanlıların egemenliği altına girmişlerdir. Tuna Bulgarları, egemenlikleri altındaki Slav topluluklarıyla karışmaları ve IX. yüzyılda Hristiyanlığı kabul etmeleri sonucu, bu dinin de etkisiyle millî benliklerini yitirerek Slavlaşmışlardır.

• İtil Bulgarları ise X. yüzyılda İslamiyet'i kabul ettiler. Başkent olan Bulgar kenti IX. ve XII. yüzyıllar arası Doğu Avrupa'nın en önemli ticaret merkeziydi. İtil Bulgarlarının İslamiyeti kabulünde Müslüman tüccarlar etkili olmuştur.
• İtil Bulgar Devleti'nin başkenti ve diğer önemli şehirlerinin önce Moğol istilasına daha sonra da 1339 Rus islitasına uğramasının ardından devlet yıkıldı. Moğol ve Rus baskısı altında yaşamak istemeyen Bulgarlar, Kazan Irmağı etrafında Kazan Hanlığı'nın kurulmasında etkili oldular (1437).

Hazarlar

• İtil ve Don ırmakları arasındaki Belencer şehri başkent yapılarak kurulmuştur. 558 yılından sonra Kafkaslara egemen olmuşlardır.
• Kafkaslar üzerindeki ticaret yollarına hâkim olmaları kısa sürede zenginleşmelerinde etkili oldu. Hazarlarda farklı dinlere karşı hoşgörülü davranılmıştır. Yahudi tüccarların da etkisiyle Hazarlar Museviliği resmi din olarak kabul ettiler. Bunun yanında Hazar ülkesinde Müslümanlık ve Hristiyanlığın yanında diğer dinlerede ibadet serbestliği tanınmıştır. Kafkaslar bölgesi'nde İslam ordusuyla uzun yıllar mücadele eden Hazarlar, Orta Asya ve Kafkaslarda İslamiyet'in yayılmasını engellediler (Belencer Savaşı).
• Emeviler zamanında şiddetlenen savaşlar, Abbasiler zamanında şiddetini yitirdi. Hazarlar, Arapların Doğu Avrupa'ya girişlerini engelleyen bir unsur oldular. Hazar Devleti, Slav kavimlerinin saldırıları sonucu yıkıldı (956).

Örnek
Hazar Devleti yöneticilerinin Museviliği kabul etmelerine rağmen, halk arasında Müslüman, Hristiyan ve fiamanist olanlar da vardı. Halk arasındaki davalara Musevi, Müslüman, Hristiyan ve fiamanistlerden oluşan bir hakimler kurulu bakıyordu.
Bu durum, Hazar Devleti'nde aşağıdakilerden hangisinin göstergesi olabilir?

A) Kurucularının Musevi olduğunun
B) Halk arasındaki davaların hızlı sonuçlandırıldığının
C) Yöneticilerinin seçim yoluyla görevlendirildiğinin
D) Adalet ve hoşgörünün egemen olduğunun
E) Halk arasındaki tüm sorunların dinsel nitelikli olduğunun

Çözüm
Hazarlarda halk arasındaki davalara Musevi, Müslüman, Hristiyan ve fiamanistlerden oluşan bir hâkimler kurulunun bakması Hazarlarda adalet ve hoşgörünün egemen olduğunu gösterir. Yanıt D

Macarlar

• İlk yurtları, Ural Dağları ve İtil (Volga) Irmağı dolaylarıydı. Peçeneklerin baskısı sonucu, bugünkü Macaristan'a gelerek burada Hunlarla birleşerek bir devlet kurdular. Macarlar, 955 yılında Germenler tarafından yenilgiye uğratılınca eski güçlerini kaybettiler. X. yüzyılda Hristiyanlığı kabul eden Macarlar, zamanla Türklük özelliklerini kaybettiler.

Peçenekler

• Kök Türklere bağlı olarak yaşayan Peçenekler, Kök Türk Devleti'nin yıkılmasından sonra batıya göç ettiler. Peçenekler, Macaristan ve Balkanlarda yaşadılar.
• Don boylarından Tuna'ya kadar olan geniş bir sahaya egemen oldular ve Ruslarla mücadele ederek bu süre içersinde Rusların güneye inmelerini önlediler. Trakya'da bulundukları sırada Çaka Bey ile Bizans'a karşı ittifak yaptılar. Buna göre Peçenekler karadan, Çaka Bey denizden İstanbul'u kuşatacaklardı. Bizans, bu tehlikeden yine bir Türk kavminin yardımıyla kurtulmayı başardı.
• Kumanlar ile anlaşan Bizans, onları Peçenekler üzerine saldırttı. Meriç Irmağı kenarında yapılan savaşı kaybeden Peçenekler, ağır kayıplar verdiler (1091). Bu olaydan sonra bir daha kendilerini toparlayamayan Peçenekler siyasi bir güç olmaktan çıktılar.
• 1071 Malazgirt Savaşı sırasında Bizans'ta paralı askerlik yapan Peçeneklerin saf değiştirmeleri ve Selçuklu tarafına geçmeleri Malazgirt Savaşı'nın Büyük Selçuklular tarafından kazanılmasında etkili oldu. Bu durum Peçeneklerin millî benliklerini koruduklarının göstergesi olmuştur.

Kıpçaklar (Kumanlar)

• Kök Türk topluluklarından Kimeklerin bir kolu olan Kumanlar, 1030 yıllarında uzları batıya sürerek Karadeniz'in kuzeyindeki geniş bozkırlara gelip yerleştiler. Kıpçakların sürekli savaştıkları Türk topluluklarından biri de Oğuzlardır.
• Kuman–Oğuz savaşları Dede Korkut Hikâyeleri'nin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Kumanların tarihî açıdan en önemli rolleri, Rusların Karadeniz'e inmelerini engellemeleri ve Balkanların Slavlaşmasını geciktirmeleridir.

Uzlar (Oğuzlar)

• Oğuz adına ilk olarak Yenisey Kitabeleri'nde rastlanılmıştır. Oğuzlar, VI. yüzyılda Kök Türklere bağlı olarak Selenga Irmağı boylarında yaşıyorlardı
• 630 yılında Kök Türk Devleti yıkılınca, Uygurların egemenliğine girerek bu devletin dayandığı ikinci güç oldular.
• Uygurların dağılmasından sonra Hazar Denizi ile Aral Gölü arasındaki topraklara yerleştiler. Burada Oğuz Yabgu Devleti'ni kurdular. Oğuz-Yabgu Devleti'nin 1000 yıllarında yıkılmasından sonra, Oğuzlardan kalabalık bir grup, Karadeniz'in kuzeyine yerleştiler.
• Kıpçakların ve Rusların baskısı nedeniyle bu bölgede tutunamayan Oğuzlar, Balkanlara kadar göç ettiler.
• 1065 yılında Tuna'yı geçen Oğuzlar (Uzlar), Trakya ve Makedonya'yı yağmalayarak Selanik'e kadar geldiler. Salgın hastalıklar, şiddetli soğuklar nedeniyle Uzlar ağır kayıplar verdiler ve önemli bir güç olmaktan çıktılar.
• Oğuz-Yabgu Devleti'nin yıkılmasından sonra Oğuzların diğer bir kısmı, güneye inerek Horasan'a yerleştiler. Bu bölgede İslamiyet'i kabul eden Oğuzlar, Büyük Selçuklu Devleti'ni kurdular. 1071'de Malazgirt'te Bizans'ı yenilgiye uğratan Oğuzlar, kısa zamanda Anadolu'yu fethettiler ve türkiye Selçukluları Devleti'ni kurdular. Oğuzlar daha sonraki dönemlerde Osmanlı İmparatorluğu'nu ve Türkiye Cumhuriyeti'ni kurdular.

NOT: Oğuzlar, Türk ulusunun en kalabalık ve tarihte en önemli rolü oynayan koludur. Oğuzlar sayısız beylik ve devlet kurmuşlardır. X. yüzyılda İslamiyet'i kabul eden Oğuzlara, Müslüman Türk anlamına gelen Türkmen adı verilmiştir.

Sabirler (Sibirler, Sabarlar)

• Sabirler, V.yüzyılda Issık Gölü dolaylarından Avarların baskısı sonucu batıya göç ettiler. Sasanilerle birleşerek Bizans'a karşı savaştılar. Bu savaş sonucunda Anadolu'ya geçerek bugünkü Ürgüp – Göreme, Ankara ve Kastamonu bölgelerine kadar ilerlediler.
• 558 yılında Kök Türklerin önünden kaçan Avarlar, Bizans ile anlaşarak Sabir Devleti'ne son verdiler

Türgişler

• Batı Kök Türk Devleti'nin yıkılması üzerine bağımsız hale gelen Türgeşler, Talas, Çu ve İli Irmakları ile Issık Gölü dolaylarında yaşıyorlardı.
• 776 yılında Karluklar, Türgeş egemenliğine son verdiler. Türgeşler, Emeviler zamanında Maveraünnehir'de fetihlerde bulunan Arap ordularıyla mücadele ettiler. Bu mücadeleleriyle Orta Asya Türklerinin, Arapların egemenliği altına girmelerini önlediler.
• Türgişler, Soğd alfabesine benzer bir alfabe kullanmışlardır. Bunun yanında bilinen ilk Türk parasını (madenî) Bağa Tarkan bastırmıştır.

Örnek
Asya ve Avrupa'nın siyasi ve kültürel yapısının değişmesinde,
I. Türgiş,
II. avar,
III. Hun
devletlerinden hangileri etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
2007 ÖSS

Çözüm
Avrupa'da ve Asya'da devlet kurarak bu coğrafyalarda siyasi ve kültürel yapıyı etkileyen devletler Avarlar ve Hunlardır. Yanıt E

Kırgızlar

• Kırgızlar, Asya Hun Devleti zamanında Baykal Gölü'nün batısında yaşıyorlardı. 840 yılında Uygur Devleti'ni yıkan Kırgızlar burada bir devlet kurdular. 1207 yılında Moğolların egemenliği altına girdiler.

NOT: Kırgızlara ait 400.000 beyitlik Manas Destanı dünyanın en uzun destandır.

Karluklar

• Karluklar, 776'da Türgiş egemenliğine son vererek, Talas Irmağı dolaylarında bir devlet kurdular.
• Karluklar, Karahanlılar Devleti'nin kurulmasında, Talas Savaşı'nın kazanılmasında ve İslamiyetin Türkler arasında yayılmasında önemli rol oynadılar.