Büyük Hun Devleti’nin Parçalanması

• Mete’den sonra yerine geçen oğlu Kiyok (Ki-ok) zamanında Asya Hun Devleti eski gücünü korudu. Ancak Kiok’un, Çin ile siyasi ve ekonomik ilişkileri geliştirmek amacıyla Çinli bir prensesle evlenmesi, Hun sarayında taht kavgalarının yaşanmasında etkili oldu. Çin prenseslerinin yanında gelen Çinli casuslar, Hun ülkesinde serbestçe dolaşmaya başladılar. Bu casuslar Hun beylerinin aralarını açmaya başladılar. Öte yandan Hun beylerinin Çin ipeğine ve diğer lüks tüketim mallarına ilgi duymaları, Çin kültür ve yaşantısına olan ilginin artmasına neden oluyordu.
• Çin-Hun ilişkilerinde İpek Yolu’nun önemi büyüktü. Çin’in bütün amacı, sadece kendilerinin ürettiği ve en önemli gelir kaynakları olan ipeği batı ülkelerine aracısız satmaktı. Bundan dolayı İpek Yolu’na hâkim olma düşüncesi Çin–Hun savaşlarının ana konusu olmuştur.
• Chün-Chen zamanında Çin, Hun Devleti’nin yıkılmasını hızlandırmak için faaliyetlerini arttırdı. Çin’in kışkırtmaları sonucu, Hun şehzadeleri arasında çıkan taht kavgaları, devletin eski gücünü kaybetmesine neden oldu.
• Asya Hun Devleti’nin zayıflaması üzerine İpek Yolu’nun denetimi Çin’in eline geçti. Bu da ekonomik durumun kötüleşmesine ve ülkede geçim sıkıntısının başlamasına yol açtı. İç huzursuzluğun arttığı bu dönemde, Hun Devleti’nin başına Ho-han-yeh geçti. Ho-han-yeh çareyi Çin egemenliğine girmek olarak gördü. Bu kararı almasında Çinli bir prenses
  olan eşi etkili oldu. Ho–han–yeh’in Çin’e bağlanma fikrine karşı çıkan kardeşi Çiçi ve taraftarlarının ayrılmasıyla Asya Hun Devleti Doğu ve Batı olarak ikiye ayrıldı (MÖ 48).
• Çu ve Talas Irmaklarının bulunduğu bölgeye çekilen Batı Hunları, Çi-çi’nin yönetiminde kısa zamanda güçlendiler. MÖ 38 yılında Çinlilerin saldırıları sonucu Batı Hunları dağıldılar. Bunların bir kısmı Doğu Avrupa’ya göç ederek Avrupa Hun Devleti’ni kurdular.

Örnek

Türk tarihinde,

I. Düzenli ordunun kurulması,
II. Devlet teşkilatının kurulması,
III. Hareketli harf sistemine dayanan matbaanın bulunması

gelişmelerinden hangileri Hunlar dönemine aittir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
2008 ÖSS

Çözüm
Düzenli ordunun kurulması ve devlet teşkilatının kurulmasında Hun hükümdarı Mete Han etkilidir. Hareketli harf sistemine dayanan matbaanın bulunması Uygurlar döneminin gelişmesidir. Yanıt D

Büyük Hun Devleti’nin Yıkılışı

• Doğu Hunları, Ho-han-yeh’in ölümünden bir süre sonra yeniden güçlendiler ve Çin’e karşı bağımsızlıklarını kazandılar. Kıtlık, hayvan hastalıkları ve iç karışıklıklar gibi nedenler sonucu, Doğu Hunlar MS48 yılında Kuzey ve Güney Hun Devleti olmak üzere ikiye ayrıldılar. Güney Hunları, 216 yılında Çin’in egemenliğini kabul ederek kalabalık Çin nüfusu içinde millî kimliklerini kaybedip Çinlileştiler. Kuzey Hunları bir yandan Çin, diğer yandan Siyenpilerle savaştılar. Bu savaşlar, onların giderek zayıflamasına neden oldu. Sonuçta Kuzey Hun Devleti, Siyenpilerin istilası sonucu 156 yılında yıkıldı.

Kavimler Göçü

• Asya Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra, önce Aral Gölü dolaylarına, daha sonra Ural ve Volga Irmakları arasına yerleşen Hunlar, IV. yüzyıl ortalarından tekrar batıya göçe başladılar.
• Balamir’in idaresindeki Hunlar, 375 yılında Doğu Avrupa’ya ilerlediler. Bu sırada Karadeniz’in kuzeyinde ve Doğu Avrupa’da Gotlar, Gepidler, Vandallar, Lambardlar, Slavlar ve Germenler gibi kavimler yaşamaktaydı.Kalabalık Hun kitleleri karşısında tutunamayan barbar kavimler yerlerini terk ederek Tuna boylarına, Orta ve Batı Avrupa’ya doğru göç ettiler. Germen kavimleri Kuzey ve Kuzeybatı Avrupa’ya yayılırken Franklar ve Vandallar ise İber Yarımadası’na göç ettiler. Kalabalık Slav kavimleri ise Balkanlara yayıldılar.
• Hunların, neden olduğu bu kavimler hareketine “Kavimler Göçü” adı verilmektedir.

Kavimler Göçü’nün Sonuçları

• Kavimler Göçü sonrasında Avrupa’nın siyasi ve etnik yapısı değişti.
• Roma İmparatorluğu 395 yılında ikiye ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu barbar kavimlerin saldırılarından ve ekonomik yetersizlikten dolayı yıkıldı (476).
• Batı Roma İmparatorluğu’ndan sonra Avrupa’da birçok derebeylik kuruldu (feodalite sistemi).
• Toprak sahipleri, şövalyeler ve din adamları toplum üzerindeki etkilerini arttırdılar.
• Avrupa’da günümüz toplumlarının temelleri atıldı.

Avrupa Hun Devleti

• Balamir idaresinde başlayan Türk göçleri, Uldız zamanında iki kalabalık grup hâlinde devam etti. Bir grup Türk birliği Karpat Dağları’nı aşarak Macaristan’a girerken, diğer kalabılk Türk grubu da Kafkasya’dan geçip Anadolu’ya girdi. Anadolu’ya yapılan bu Hun akınları sayesinde, Türkler ilk defa Anadolu’yu yakından tanıma fırsatı buldu. Macaristan’a ulaşan Hun Türkleri Attila’nın babası Muncuk ve Rua liderliğinde Avrupa Hun Devleti’ni kurdular.

Muncuk’un ölümü üzerine tek kalan Rua döneminde Avrupa Hun Devleti güçlendi.

Attila Dönemi

• Avrupa Hun Devleti en güçlü dönemini Attila zamanında yaşadı. Bu dönemde Doğu ve Batı Roma üzerindeki Hun baskısı arttı.
• Doğu Roma’nın Hunlu siyasi muhalifleri desteklemesi ve ülkesinde koruması Hun mezarlarının Doğu Romalı hırsızlar tarafından yağmalanması ve Attila’nın istemesine rağmen hırsızların cezalandırılmaması
• Sınır boylarında yapılan ticaretten Hunların zarar görmesi

• Attila’nın Doğu Roma’yı baskı altında tutmak istemesi
• Doğu Roma’nın Hunlara yıllık vergisini ödemek istememesi üzerine, Attila Doğu Roma üzerine sefere çıktı. Hunlara karşı koyamayan İmparator Teodosyüs, barış istemek zorunda kaldı.
  Yapılan Anatolios Antlaşması’na göre; Doğu Roma (Bizans), Tuna’nın güneyinde asker bulundurmayacak; savaş tazminatı ödeyecek ve yıllık vergi üç katına çıkarılacaktı.
• Bizanslılar, Attila’dan kurtulmak için ona suikast düzenlemişler ancak başarılı olmamışlardır.
• Attila, Hun dış politikasını değiştirerek bu tarihe kadar iyi ilişkiler sürdürmüş olduğu Batı Roma İmparatorluğu üzerine yürümeye karar verdi. 451 yılında Batı Roma’nın asker deposu olarak görülen Galya (Fransa) üzerine yürüyen Attila, Katalan Ovası’nda güçlü bir Roma ordusuyla karşılaştı. Her iki tarafında ağır kayıplar verdiği bu savaşta kesin bir sonuç alınamadı. Roma ordusunun bu savaşta dağılması üzerine Attila, Alpleri aşarak, İtalya’ya girdi (452). Papa’nın başkanlığında bir heyet, Hun ordugâhına gönderildi. Papa, imparator ve bütün Hıristiyan dünyası adına Attilla’dan Roma’yı bağışlamasını istedi. Eski bir uygarlık merkezi olan Roma’ya zarar vermek istemeyen Attila, Papa ile yaptığı görüşme sonrasında geri döndü.

NOT: Atilla dış politikasını, Doğu Roma ile düşmanken Batı Roma ile dost, Batı Roma ile düşmanken Doğu Roma ile dost olma şeklinde belirlemiştir. Böylece Türkler iki cephede savaşıp yıpranma tehlikesinden kurtulmuşlardır.

Avrupa Hun Devleti’nin Yıkılışı

• Attila’nın 453 yılında ölmesinden sonra yerine geçen çocukları zamanında, Hun Devleti bütünlüğünü koruyamadı. Hunlara bağlı kavimlerin ayaklanması ve Bizans’ın saldırısı sonucu, Hun Devleti yıkıldı(469). Hunlar Karadeniz’in kuzeyine geri döndüler.
• Bir süre sonra Hunlar doğudan gelen Türklerle birlikte Macar Devleti’ni kurdular.

I. Kök Türk Devleti

Kök Türk Devleti’nin Kuruluşu

• Kuzey Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra, Altay Dağları’nın doğusuna çekilen Türkler, burada demircilikle uğraşıp bağlı bulundukları Avarlara (Juan-Juan) silah yapıyorlardı.
• Asena soyundan gelen Bumin, Avarlara karşı başlattığı bağımsızlık mücadelesinde bu devleti yenilgiye uğratarak, merkezi Ötüken olmak üzere Kök Türk Devleti’ni kurdu (552). Bumin Kağan, Türklerdeki ikili devlet teşkilatı gereğince Kök Türk Devleti’nin batı kanadını, kardeşi İstemi Yagbu’ya verdi. Bumin ve İstemi Yabgu’nun idaresindeki Kök Türkler, Juan–Juanlar ve Çinlilerle mücadele ettiler.

Örnek
Kök Türkler ipek Yolu egemenliği için Sasanilerle anlaşarak aşağıdaki Türk devletlerden hangisini yıkmışlardır?
A) Tabgaç B) Uygur C) Hun
D) Moğol E) Akhun

Çözüm
Orta Asya’da 552 yılında Avar egemenliğine son vererek devlet kuranlar Kök Türklerdir. 567 yılında Kök Türklerle Sasaniler birleşerek Akhunlar’a son verilmiştir. Bir süre sonra da İpek Yolu hakimiyeti Kök Türklere geçmiştir. Yanıt A

• Bumin Kağan’dan sonra tahta çıkan Mukan Kağan döneminde Kök Türk Devleti en güçlü dönemini yaşadı. Bu dönemde Avar Devleti’ne son verildi. Moğol soyundan olan Kitanlar ve Kırgızlar egemenlik altına alındı. Bu sırada Kök Türk Devleti’nin batı kanadını yöneten İstemi Yagbu, İpek Yolu’nu ellerinde tutan Akhunlara karşı, Sasanilerle ittifak yaptı. Bunun sonucunda Akhun Devleti yıkılarak, toprakları Kök Türk ve Sasani devletleri arasında paylaşıldı. Bir süre sonra Sasanilerin İpek Yolu’na egemen olmak istemeleri üzerine, İstemi Yabgu bu kez onlara karşı Bizans ile ittifak yaptı. Bu durum Sasanilerin eski güçlerini kaybetmelerine yol açtı ve İpek Yolu’nun denetimi de Kök Tüklerin kontrolüne geçti.

NOT: Sasanilerin zayıflaması İslam fetih hareketinin Kafkaslar yönünde yayılmasını kolaylaştırmıştır.

• Mukan Kağan’ın 572 yılında ölümü üzerine yerine kardeşi Ta-po geçti. Ta-po Kağan, Çin ile ticari ilişkileri geliştirdi. Ancak Çin ile ticaretin artması sonucunda, bu ülkeden, kolaylıkla sağlanan lüks mallar,
  Türk beylerinin Çin’deki yaşantıya özen duymalarına neden oldu.
• Ta-po Kağan Çin’deki zenginliğin Buda dininden kaynaklandığına inanarak, bu dini kabul etti. Ancak Ta-po’nun bu hareketi halkın tepkisiyle karşılaştı. Kök Türkler’de iç huzurunun bozulmasını fırsat bilen Çin, Kök Türk iç işlerine karışmaya başladı.
• Ülkenin batı kanadını idare eden İstemi Yagbu’nun ölmesi ile Kök Türk devleti iyi idare edilemedi. İç karışıklıklar çıktı. İstemi Yabgu’nun yerine geçen oğlu Tardu, Ta–po’nun hükümdarlığını tanımayıp Kök Türk Devleti’nin başına geçmek isteyince, Ta-po ile arası açıldı.
• Ta-po, 581 yılında ölünce, yerine Işbara Kağan geçti. Çin imparatoru, Tardu’yu Kök Türk Kağanı olarak tanıdığını bildirdi. Çıkan çatışmalar Kök Türk Devleti’nin ikiye ayrılmasına neden oldu. (582)

a. Doğu Kök Türk Devleti

• Doğu Kök Türk Devleti’nin başında Işbara bulunuyordu. Işbara Kağan Çin’e düzenlediği seferlerde başarısız oldu ve onun 585 yılında ölmesinden sonra Çin baskısı daha da arttı. Ancak fiipi Kağan zamanında Doğu Kök Türkleri, kısa bir süre içinde yeniden eski güçlerine ulaştılar.
• Kie-li Kağan’ın Çin üzerine çıktığı son seferinde tutsak düşmesiyle, Doğu Kök Türk Devleti sona erdi(630). Ancak Doğu Kök Türkleri, Çin egemenliği altında geçen yıllar içinde, zaman zaman birçok ayaklanmalar gerçekleştirdiler. Bunların en önemlisi, 639 yılında Kürşat’ın, Çin sarayına düzenlediği baskındır.

b. Batı Kök Türk Devleti

• Kök Türk Devleti’nin ikiye ayrılmasından sonra bağımsızlığını ilan eden Tardu, Çin üzerine düzenlediği seferde başarılı olamadı. Bu başarısızlık sonucu ülkede ayaklanmalar çıktı.
• Tardu, bu isyanları bastıramadı. Tardu’nun yerine geçen kağanlar da, ülkede huzur ve istikrarı sağlayamadılar. Yeniden çıkan ayaklanmalar ve taht kavgaları sonucu, Batı Kök Türk Devleti, Çin egemenliği altına girdi (659).

Örnek

Kök Türklerle ilgili bilgilerden bazıları şunlardır:

I. İlk kez “Türk” adını kullandılar.
II. İkili devlet teşkilatını benimsediler.
III. Kendilerine özgü yazıyı kullandılar.
IV. Orta Asya’da devlet kurdular.
V. Hükümdarları, Çinli prenseslerle evlendiler.

Bu bilgilerden hangilerine göre Kök Türklerde ulus-
çu bir devlet anlayışı olduğu söylenebilir?
A) I ve III B) II ve III C) II ve IV
D) III ve IV E) IV ve V

Çözüm
Kök Türklerin tarihte Türk adını taşıyan devlet olarak ortaya çıkması ve kendilerine özgü yazıya geçmiş olmaları ulusçuluk özelliklerine kanıt olarak gösterilebilir. Yanıt A