Büyük Selçuklular ve Bağlı Devletler

•  oğuz adı ve anlamı: Arapların Guz, BizanslIların Uz, Rusların Tork (Torki) adını verdikleri Oğuzlara İslamiyet'i kabul etmelerinden sonra Türkmen adı verilmiştir.
• X. yüzyılın başlarında Hazar Deniz'i ile Seyhun Irmağı arasında yaşayan Oğuzlar, burada bir devlet kurdular. Başkenti Yenikent olan Oğuzlar Devleti'ni, Yabgu unvanı verilen bir hükümdar yönettiği için bu devlete Oğuz Yabgu Devleti adı verilmiştir. Oğuz Yabgu Devleti, X. yüzyılda yıkıldı. Oğuzların bir bölümü Avrupa'ya göç ederken diğer bir bölümü de Horasan'a inerek Selçuklu, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Türkiye Selçuklu, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti'ni kurmuştur. Büyük Selçuk D evleti'nin Kuruluşu v e G enişlem esi
• Selçuklu Devleti'ne adını veren Selçuk Bey, Oğuzların Üçok koluna mensup Kınık Boyu'ndadır.
• Selçuk Bey, halkın çoğunluğunun Müslüman olduğu Cent kentinde siyasi geleceğini de düşünerek kendisine bağlı olanlarla birlikte Müslüman oldu.
• Selçuk Bey, Cent kentinde yüz yaşını aşkın iken 1007 yılında öldü. Yerine oğlu Arslan Bey geçti.
• Gazneli Mahmut'un Arslan Bey'i yakalayıp hapsetmesi üzerine (1025) Selçuk Bey'in torunları Çağrı ve Tuğrul Bey'ler, Oğuzların başına geçtiler.
•  Tuğrul ve Çağrı beylerin yönetimdeki Selçuklular, bir yandan Gaznelilerle diğer yandan Karahanlıların Buhara Valisi Ali Tekin ile sürekli mücadele hâlinde oldular.
• Selçuklular 1035 Nesa Savaşı'nda Gaznelileri yenilgiye uğrattı.
• Seçukluların, Gazne topraklarına akınları devam etti. Gazneliler'den Merv, Serahs ve Beverd'in kendilerine verilmesini istediler. Tuğrul ve Çağrı Bey'ler bir Gazne ordusunu Serahs yakınlarında yenilgiye uğrattı. Bundan sonra Nişabur alındı. Nişabur'da Tuğrul Bey bağımsızlığını ilan etti.

dandanakan Savaşı (1040)

•  Selçuklular ile Gazneliler arasında devam eden savaşların en büyüğü ve en önemlisi Merv kenti civarındaki Dandanakan Kalesi yakınlarında oldu. Selçuklular, sultan Mesut'u ağır bir yenilgiye uğrattı (1040).
• Dandanakan Zaferi ile Büyük Selçuklu Devleti kuruldu.

Tuğrul Bey (1040-1063)

•  Dandanadan Zaferi'nden sonra Selçuklular, eski Türk devlet anlayışı (veraset sistemi) gereğince ülkenin yönetimini kendi aralarında paylaştılar. Tuğrul Bey, sultan olarak  Nişabur'da kaldı.
• Daha sonra ülkenin sınırların genişlemesi ile devletin merkezi Nişabur'dan Rey kentine taşındı.
• Türkmenlerin Anadolu'ya akınları, Çağrı Beyin keşif akını ile başladı. Tuğrul Bey, Selçuklu şehzadelerini de Anadolu'nun çeşitli bölgelerinin fethi için görevlendirmiş, İbrahim Yinal ile Kutalmış'ı tekrar Anadolu'ya göndermişti. İbrahim Yinal ile Kutalmış kuvvetleri 1048 yılındaki Pasinler Savaşı'nda Bizans ve Gürcü kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. Gürcü Kralı Liparit tutsak alındı . Bizans imparatoru barış istedi. Yapılan antlaşmaya göre BizanslIlar kendi ülkelerindeki camilerde Abbasi halifesi ve Tuğrul Bey adına hutbe okutmayı kabul etti.
• Tuğrul Bey halife tarafından doğunun ve batının hükümdarı ilan edildi (1058). Bu olay İslam dünyasının koruyuculuğunun ve liderliğinin Türklere geçmesi yönünden büyük önem taşır.
• Tuğrul Bey 1063 yılında öldüğü zaman devletin sınırları Ceyhun Irmağı'ndan Fırat'a kadar uzanıyordu.

AlpArslan (1064- 1072 )

•  Tuğrul Bey'in ölümünden sonra Çağrı Bey'in oğlu Alp Arslan, Selçuklu tahtını ele geçirdi (1064).
• Alp Arslan ilk seferini de Azerbaycan ve Kafkasya üzerine yaptı, Ani ve Kars kalelerini ele geçirdi.
• 1067 yılında Türkistan seferine çıkıp Cent ve Gürgenç kentlerini aldı.
• Alp Arslan, ülkenin doğusunda bu olaylarla uğraşırken komutanlarını Anadolu'ya akınlar düzenlemekle görevlendirdi. 1067'de Türk kuvvetleri, Malatya dolaylarında Bizans kuvvetlerini yenilgiye uğratarak Kayseri'yi ele geçirdi.
• Bizans imparatoru Romen Diyojen'in Doğu Anadolu'ya doğru ilerlediği haberini aldı. Hemen geriye dönen Alp Arslan, Romen Diyojen komutasındaki Bizans ordusunu, Malazgirt Savaşı'nda yenilgiye uğrattı (1071).

1. Malazgirt'te kazanılan bu zafer ile Bizans'ın askeri varlığına ağır bir darbe indirildi.
2. Anadolu'nun kapıları Türklere açıldı.
3. Bir yandan devlete bağlı beyler, bir yandan da yarı bağımsız hareket eden Türkmenler, kısa bir zaman
içinde Marmara kıyılarına kadar ulaşıp Anadolu'yu Türkler için yeni anayurt durumuna getirdiler.
4. Beylikler kuruldu.
5. Türkiye tarihi başladı.
6. Malazgirt Zaferi aynı zamanda Haçlı Seferleri'nin de başlamasında etkili oldu.

M elikşah (1072- 1092)

•  Alp Arslan'ın ölümünden sonra yerine oğlu Melikşah geçti. Selçuklu Devleti, Melikşah zamanında en güçlü dönemini yaşadı ve en geniş sınırlarına ulaştı.
• Melikşah ilk olarak kendisine karşı ayaklanan amcası Kavurd'la mücadele edip onu ortadan kaldırdı ( 1073). Karahanlılar ve Gazneliler egemenlik altına alındı. Babası Alp Arslan'ın veziri olan Nizamülmülk'ü görevinde bırakıp devlet işlerinde kendisinden büyük destek ve yardım gördü.
• Melikşah, Tuğrul Bey zamanında başlamış olan, Anadolu'ya yönelik akınları sürdürdü.
• 1087 yılında doğu seferine çıkan Melikşah, Talas Irmağı kıyılarına kadar ilerledi. Doğu ve Batı Karahanlıları egemenlik altına aldı.
• Melikşah döneminin en önemli iç olayı, Hasan Sabbah'ın Selçukluları içten yıkmak ve yönetimi ele geçirerek kendi görüş ve düşüncelerini yaymak amacıyla yaptığı Batınilik çalışmaları oldu. Batınilerin başlattığı siyasi cinayetler sırasında Nizamülmülk öldürüldü. Bu sorunu çözmek isteyen  Melikşah, Hasan Sabbah'ın saklandığı Alamut Kaleli]si üzerine kuvetler gönderdi. Ancak bu sırada, Melikşah'ın ölümü üzerine kuşatma kaldırıldığından sorun çözümlenemedi.

Büyük Selçuklu Devleti'nin Dağılışı

• Melikşah'ın ölümünden sonra Büyük Selçuklu Devleti birliğini koruyamadı.
• Suriye, Anadolu ve Kirman Selçukluları, merkezden ayrılarak bağımsız devletler hâline geldiler. (Atabeylere geniş yetkiler verilmiş olması, merkezi otoritenin zayıflaması sonucu atabeylerin bağımsızlıklarını ilan etmelerinde etkili olmuştur.)
• Büyük Selçuklu Devleti'nin asıl merkezi olan İran'da ise Melikşah'ın çocukları arasında taht kavgaları başladı. Önce Berkyaruk başa geçti. Bu dönemde Haçlı Seferleri başladı ve Batınilerin çıkardığı ayaklanmalar tehlikeli bir durum aldı. Daha sonra 1105 yılında Muhammed Tapar ve ondan sonra 1118'de Sencer başa geçti. Ancak bu hükümdarlar da Büyük Selçuklu Devleti'ni eski ihtişamlı günlerine kavuşturamamıştır.

Sencer (1117- 1157)

•  Selçukluların son büyük hükümdarıdır.
• Sencer Karahıtaylarla yaptığı Katvan Savaşı'nda yenilgiye uğradı (1141).
• Seyhun Irmağı'na kadar olan topraklar Karahıtayların eline geçti.
• Sencer'in başarısızlığı, ülkede ayaklanmalar çıkmasına neden oldu.
• Sencer zamanında Türkmenler yönetimde kendilerine görev verilmeyişine ve Farslıların etkin durumda olmasına isyan ederek ayaklandılar. Türkmenler üzerine yapılan seferde Sencer yenildi ve tutsak oldu. Oğuz Türkmenlerinin elinde üç yıl tutsak kalan Sultan Sencer, kurtulduktan bir yıl sonra öldü (1157).
•  Sencer'in ölümünden sonra Büyük Selçuklu Devleti tamamen parçalandı.

Büyük Selçuklu Devleti'nin Parçalanmasının Nedenleri

1. Devlet, hükümdar ailesinin ortak malıdır anlayışından kaynaklanan taht kavgaları
2. Oğuzların ayaklanmaları
3. Haçlı Seferleri
4. Atabeylerin merkezden ayrılarak ayrı devletler kurma girişimi
5. Fatımilerin faaliyetleri
6. Hasan Sabbah'ın Batınilik propagandası
7. Abbasi Halifesinin Selçuklu egemenliğinden kurtulmak için yürüttüğü çalışmalar