Eğitim ve Bilim

• Abbasiler döneminden itibaren, İslam dünyasında bilim alanında araştırmalar oldukça gelişmişti. Bu dönemin başlıca bilim kuruluşları medreselerdi. Medreselerde islami bilimlerin yanı sıra matematik, tıp, astronomi, kimya, coğrafya, tarih gibi dersler de okutuluyordu.
• Karahanlılar zamanında Buhara, Semerkant, Balasagun ve Kaşgar önemli bilim ve kültür merkezleri durumuna geldi.
•  ilk Selçuklu medresesi Tuğrul Bey tarafından Nişabur'da açıldı. Dönemin en önemli ve büyük medresesi ise Nizamülmülk tarafından Bağdat'ta yapıldı. Nizamiye Medresesi olarak adlandırılan bu medrese dönemin en büyük eğitim ve öğretim kurumuydu. Nizamiye Medresesi'nde islami bilimlerin yanında felsefe, matematik gibi beşerî ve pozitif bilimler de okutuluyordu.

ÖRNEK: Büyük Selçuklular Döneminde,;
I. Selçuklu sultanlarının halife sanını almaması,
II. Yönetici sayısının artırılmasına gerek duyulması,
III. Yetenekli öğrencilerin okutulmasının ve topluma kazandırılmasının amaçlanması
durumlarından hangilerinin, Selçuklu sultanların 5 medreselerin kurulup yaygınlaştırılmasına önem vermelerinde etkili olduğu savunulabilir?

A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III  D) Ive III E) II ve III

ÇÖZÜM: Selçuklular döneminde medreselerin kurulup yaygınlaştırılmasında yöneticilere ihtiyaç duyulması ve yetenekli öğrencilerin topluma kazandırılmasının etkisi büyüktür.
Yanıt E

•  Melikşah zamanında Isfahan'da bir rasathane kurulmuştur. Dönemin ünlü matematikçisi Ömer Hayyam'ın başkanlık ettiği bir kurul, Melikşah adına yeni bir takvim düzenlenmiş bu takvime Celali Takvimi adı verilmiştir. Türk —İslam devletlerinde yetişen ünlü bilim adamları

1. Farabi: Matematik, fizik, astronomi, mantık, psikoloji, ve siyaset alanlarında 160 kadar yapıt vermiştir. İhsaü'l-Ulum (Bilimlerin sınıflandırılması) adlı yapıtında bilimlerin tasnifini yaptı. Avrupa'da, Alfarabius adıyla tanınan Farabi'nin eserleri uzun yıllar Avrupa üniversitelerinde okutulmuştur.
2. Bîrûni: Matematik, astronomi, tarih, coğrafya, felsefe, fizik, alanındaki çalışmalarıyla ünlüdür. Gazneli Mahmut'un Hint seferlerine katılan Bîrûni, bu ülkenin inançları, dinsel ve kültürel durumu hakkında eserler yazmıştır.
3. İbni Sîna: Çeşitli alanlarda 200'den fazla yapıta sahip olup tıp, fizik, mantık ve felsefe alanında büyük ün kazanmıştır. El Kanun Fi't-Tıp adlı eseri, Avrupa'da ders kitabı olarak okutulmuştur.

ÖRNEK: İslam medeniyetinin gelişmesinde Türklerin büyük katkıları vardır.
Türklerin tıp alanında İslam medeniyetine en büyük katkısını  aşağıdaki bilim adamlarından hangisi sağlamıştır?
A) Harezmi B) Birûni C) Farabi D) Gazali E) İbn-i Sina
2007 Öss
ÇÖZÜM: İslam medeniyetine tıp alanında hizmet eden büyük bilim insanı ibn-i Sina'dır. ibn-i Sina'nın Kanun adlı eseri yaklaşık 300 yıl Avrupa'da tıp kitabı olarak okutulmuştur.
Yanıt E

• Harzemşahlar döneminde Merv, Nişabur ve Herat bilim ve kültür merkezleri durumuna geldi. Harzemşah hükümdarları bilim adamlarını koruyarak, bilimin gelişmesine yardımcı olmuşlardır. Kelam alanında Fahreddin Razi, tefsir ile gramer alanında Zemahşeri dönemin ünlü bilim adamlarıdır. 
• Moğol Devleti'nin parçalanmasından kurulan AltınOrda, Çağatay ve İlhanlIlar devletlerinde tıp, matematik ve astronomi gibi bilim dallarında gelişmeler olmuş, İlhanlIlar zamanında Tebriz'de bir rasathane kurulmuştur.
•  Vezir Reşidüddin'in Türklerin ve Moğolların tarihini içeren Camiü't Tevarih (Tarihlerin Toplamı) adlı eseri çok ünlüdür.
• Timur'un torunlarından Semerkant Hükümdarı UluğBey, büyük bir astronomi bilginiydi. Uluğ Bey 1420'de Semerkant'ta inşa ettirdiği rasathanede gök cisimlerini incelemişti. Uluğ Bey'in öğrencisi olan Ali Kuşçu da ünlü bir matematik ve astronomi bilginiydi.
•  Fatih Sultan Mehmet, Ali Kuşçu'yu İstanbul'a getirmiş, Ali Kuşçu Sahn-ı Seman Medresesi'nde dersler vermiştir.
•  Dönemin diğer önemli astronomi bilginleri Kadızade-i Rumi ve Gıyaseddin el Kaşani idi.
•  Hive Hükümdarı Ebu'l-Gazi Bahadır Han, Şecere-i Türkî (Türklerin soy kütüğü) ve Şeceri-i Terakime (Türkmenlerin soy kütüğü) adında iki tarih kitabı yazdı.
• Babür Devleti hükümdarlarından özelikle Ekber Şah, eğitime büyük önem verdi. Onun zamanında birçok medrese açıldı. Bu dönemde gelişme gösteren bilimler arasında ilk sırayı tarih almaktaydı.
• Önemli tarih eserleri arasında Cürcani'nin Tabakat-ı Nasıri ve Hoca Nizamüddin Ahmet'in, Tabakat-ı Ekberi adlı eserleri vardı.
• Azerbeycan'da XIX. ve XX.yüzyılda hareketli bir düşünce hayatı vardı. Mehmet Emin Resulzade ve Hüseyin Cahit, düşünceleriyle Azerbaycan halkının bağımsızlık mücadelesine liderlik yapmışlardır.

Sanat

• Türk -İslam devletlerine ait sayısız sanat eserinin çoğu günümüze kadar gelmiştir. Bu eserlerin çoğunu saraylar, camiler, mescitler, hanlar, kervansaraylar, hamamlar, medreseler, kümbetler, imaretler ve çeşmeler oluşturmaktadır.
• Tolunoğullarından günümüze kadar gelen en önemli eser Tolunoğlu Ahmet Camisi'dir. ihşidler zamanında Mısır'da yapılmış olan mimari eserlerden günümüze kadar ulaşan bulunmamaktadır.
•  Karahanlılar dönemine ait günümüze kadar gelen en önemli mimari eser, Talas'taki Ayşe Bibi Türbesi'dir.
• Gazenlilerin başkenti olan Gazne, Sultan Mahmut ve oğlu Mesut zamanında saraylar, camiler, mescitler ve medreselerle donatılmış; ancak bu eserlerin çok azı günümüze ulaşabilmiştir.
• Büyük Selçuklular döneminde özellikle mimaride büyük gelişme görüldü. Merv, Rey, Isfahan, Hemedan, Nişabur gibi kentler çeşitli mimari eserlerle donatıldı.