DOLAŞIM SİSTEMİ

İnsanda dolaşım sistemi kalp, atardamar, kılcaldamar, toplardamar ve bunların
içini dolduran kandan meydana gelmiştir. Ayrıca dolaşım sistemine yardımcı olarak da lenf sistemi bulunur.

1. Kalbin Yapısı ve Çalışması

İnsan kalbi göğüs boşluğunda, iki akciğer arasında ve göğüs kemiğinin altında
bulunur. Koni şeklinde, tabanı yukarıya, tepesi sol akciğere yakın duran bir organımızdır.

Kalp üstte iki kulakçık, altta da iki karıncık olmak üzere dört bölmelidir. Ortada
bulunan bir perde, kalbi sağ ve sol bölme şeklinde ikiye ayırmıştır. Sağ bölme
sağ kulakçık ve sağ karıncık; sol bölme sol kulakçık ve sol karıncıktan oluşur.
Kalbin sağ bölmesinde kirli kan, sol bölmesinde de temiz kan bulunur.

Kulakçıkların karıncıklara açıldığı bölgelerde kapakçıklar vardır. Bu kapakçıkların
açılış yönü karıncığa doğrudur.
Kapaklar kalbin içindeki kan akışının tek yöne doğru olmasını sağlar. Kanın geriye
doğru akmasını engeller.

Kalbin karıncıklarından atardamarlar çıkar ve çıktıkları bölgelerde, yarım ay
şeklinde kapakçıklar bulunur. Bu kapakçıklar damar içerisine doğru açılarak, kalbin kasılması ile atılan kanın geriye dönmesini engeller. Yani kanın tek yönde akmasını sağlar.

Kalbin sağ karıncığından akciğer atardamarı, sol karıncığından da aort atardamarı
çıkar. Akciğer atardamarı kirli kanın akciğerlere, aort ise temiz kanın
vücudun çeşitli bölgelerine taşınmasını sağlar.

Kalbin kulakçıklarına ise toplardamarlar açılır. Sağ kulakçığa vücudun üst ve alt
bölgesinden kirli kan taşıyan toplardamarlar, sol kulakçığa da akciğerlerden
gelen dört adet toplardamar girer. Sağ kulakçığa giren toplardamarlar kirli kan, sol kulakçığa giren toplardamarlar temiz kan taşır.

Kalp kası kulakçıklarda ince, karıncıklarda ise kalındır. Sol karıncık duvarı da
sağ karıncık duvarına göre daha kalındır. Kalp diğer dokulardan daha fazla oksijen
tüketir.

Kalbin Çalışması

Kalp, kanın vücutta dolaşımını sağlayan * ve pompa gibi çalışan organımızdır. |
Kalbin çalışması, kasılıp gevşemesi ile olmaktadır.

Kulakçıklarla karıncıkların kasılmaları birbirlerine zıt olarak gerçekleşir. Buna
göre kulakçıklar kasılırken karıncıklar gevşer, karıncıklar kasılırken de kulakçıklar
gevşer.

Kulakçıklar kasılıp karıncıklar gevşediğinde kulakçıklardaki kan karıncıklara
dolar.

Kulakçıklar gevşediğinde karıncıklar kasılır. Toplar damarlardaki kan kulakçıklara
geçer. Karıncıklardaki kan da atardamarlara geçer.

NOT:

Her kalp atışı bir kasılma ve bir gevşemeyi kapsar. Kalp atışı 0,85 saniye
sürer. Bu sürenin 0,15 sn.’de kulakçıklar, 0,30 sn.’de karıncıklar kasılır,
kalan 0,40 sn.’de de kalp dinlenir. Sağlıklı bir insanın dakikada kalp atış
sayısı 70 – 80 kadardır.

ÖRNEK SORU

Üzerinde kalbin odacıkları yazılı olan balonlardan, Ayşe temiz kan bulunan odacıkların, Ozan ise kirli kan bulunan odacıkların yazılı olduğu balonları almıştır.

Buna göre, Ayşe ve Ozan hangi renk balonları almışlardır?

ÇÖZÜM

Kalbin sol kulakçığında ve sol karıncığında temiz kan, sağ kulakçığında ve
sağ karıncığında kirli kan bulunur. Buna göre Ayşe pembe ve sarı balonları, Ozan mavi ve yeşil balonları almıştır.

Yanıt D

ÖRNEK SORU:

Yukarıdaki tabloda verilen ifadelerden hangileri doğrudur?

A) 1 ve 2
B) 1, 2 ve 3
C) 1, 2 ve 4
D) 2, 3 ve 4

ÇÖZÜM

Kalbin yapısında kalp kası bulunur.

Yanıt C

2. Damarlar

İnsanda damar ağı atardamarlar, kılcaldamarlar ve toplardamarlardan oluşur.
Kan kalpten atardamarlara, atardamarlardan kılcaldamarlara, sonra da toplardamarlara geçerek kalbe geri döner.

Atardamarlar

• Kalbin karıncıklarından çıkar.

• Akciğer atardamarları hariç bütün atardamarlar temiz kan taşır.

• Çeperleri kalındır.

Toplardamarlar

• Vücuttan kalbe kan getiren damarlardır.

• Kalbin kulakçıklarına gelir.

• Akciğer toplardamarı hariç kirli kan taşır.

Kılcal Damarlar

• Atardamarlar ile toplardamarlar arasında bulunur.

• Yapılarında kaslı tabaka bulunmaz.

• Kan ile doku sıvısı (doku hücreleri) arasında madde alış – verişini sağlar.

• Kanın akışı yavaştır.

Kan damarlarının özellikleri ile ilgili verilen tabloda hata yapılmıştır.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yapılırsa hata düzeltilmiş olur?

A) 1. ifade için “yanlış”, 3. ifade için “doğru” kutusu işaretlenmeli
B) 2. ifade için “yanlış”, 3. ifade için “doğru” kutusu işaretlenmeli
C) 1. ve 4. ifade için “yanlış” kutusu işaretlenmeli
D) 3. ifade için “doğru”, 4. ifade için “yanlış” kutusu işaretlenmeli

ÇÖZÜM

Atardamarlar kalpten vücuda kan götürürler. Akciğer atardamarı hariç diğer
atardamarlar temiz kan taşır. Buna göre 1. ve 4. ifade için “yanlış” kutusu işaretlenmelidir.

Yanıt C

KAN DOLAŞIMI

1. Küçük Kan Dolaşımı

Kalp ve akciğerler arasında gerçekleştirilir. Oksijence fakir kan kalbin sağ karıncığından çıkarak akciğerlere gider. Burada oksijenle zenginleşip kalbin sol
kulakçığına döner.

Kalbin sağ karıncığından çıkan akciğer atardamarı, kalbin hemen üzerinde ikiye ayrılarak kirli kanı sağ ve sol akciğere taşır. Akciğerlerde karbondioksiti bırakıp
oksijenle zenginleştirilen kan, her akciğerden çıkan bir çift toplardamarla kalbin sol kulakçığına getirilir.

Küçük kan dolaşımı kalbin sağ karıncığından başlar, sol kulakçığında biter.

2. Büyük Kan Dolaşımı

Akciğerler haricinde vücudun diğer kısımları ile kalp arasındaki kan dolaşımıdır. Hücrelerle kan arasında madde ve gaz alış verişi yapılır. Büyük kan dolaşımında kalbin sol karıncığındaki oksijence zengin kan dokulara dağıtılır, karbondioksit dokulardan toplanıp sağ kulakçığa getirilir.

Büyük kan dolaşımında kalbin sol karıncığındaki oksijence zengin kan dokulara
dağıtılır, karbondioksit dokulardan toplanıp sağ kulakçığa getirilir.

Kalp, akciğerlerden gelen temiz kanı aort atardamarı ile vücuda gönderir. Aort atardamarı kalpten çıktıktan sonra iki kola ayrılır. Üste giden damar baş ve
kollara, alta giden damar ise birçok yan damarlarla iç organlara ve bacaklara gider.
Bu organlarda da kılcaldamarlara ayrılır.

Kılcaldamarlardaki kanla hücreler arasında madde alış verişi olur. Kanda bulunan
oksijen ve besin doku hücrelerine, doku hücrelerinde oluşan karbondioksit
ve artık maddeler de kana geçer. Kirlenen kan kılcaldamarlardan toplardamarlara
geçer. Kirli kan alt ve üst ana toplardamar ile kalbin sağ kulakçığına dökülür. Büyük kan dolaşımı, kalbin sol karıncığından başlar, sağ kulakçığında biter.

ÖRNEK SORU:

Yukarıdaki şemada verilen ifadelerin doğru (D) veya yanlış (Y) olduğuna karar verilerek ilerlendiğinde hangi resme ulaşılır?

ÇÖZÜM

Vücutta kirlenen kan kalbin sağ kulakçığına gelir. Sağ karıncıktaki kirli kan temizlenmesi için akciğere gönderilir. Sol karıncıktaki temiz kan vücuda gönderilir.

Yanıt C

ÖRNEK SORU:

Yukarıda verilen şema ile ilgili olarak,

I. 1 numaralı ok yönünde taşınan kanda karbondioksit miktarı fazladır.
II. 2 numaralı ok yönünde akan kan kalbin sağ karıncığına gelir.
III. Küçük kan dolaşımını gösteren bir şemadır.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III

ÇÖZÜM

Kalp ile akciğer arasında gerçekleşen dolaşım, küçük kan dolaşımıdır. Kalpteki
kirli kan akciğere gönderilir (1). Akciğerde temizlenen kan tekrar kalbe gelir (2).

Yanıt C

ÖRNEK SORU

Büyük kan dolaşımında kalpten çıkan kanın kalbe tekrar dönene kadar izlediği yol aşağıdaki gibidir.

Bu şemada organ atardamarı olarak gösterilen yere aşağıdakilerden hangisi yazılamaz?

A) Akciğer atardamarı
B) Bağırsak atardamarı
C) Böbrek atardamarı
D) Karaciğer atardamarı

ÇÖZÜM

Sol karıncıktan çıkan temiz kan vücuda gönderilir. Sağ karıncıktan çıkan kirli
kan sadece akciğere gider.

Yanıt A

Yandaki şekilde kalp ile akciğer ve doku kılcalları arasındaki
kan akışı yönleri oklarla gösterilmiştir.

Numaralandırılan damarlardan geçen kandaki O2 miktarı ile ilgili olarak aşağı
dakilerden hangisi doğrudur?

A) 1 numaralı damardaki O2 miktarı
B)2 numaralı damardaki O2 miktarı azdır.
C)3 numaralı damardaki O2 miktarı azdır.
D)4 numaralı damardaki O2 miktarı azdır.

ÇÖZÜM

1 numaralı damar akciğere kirli kan taşır.
2 numaralı damar kalbe akciğerden temiz kan taşır. 4 numaralı damar kalpten vücuda temiz kan taşır. 3 numaralı damar vücuttan kalbe kirli kan taşır.

Yanıt C

3. Kan

Kan, plazma ve hücrelerden meydana gelmiştir.

Kan Plazması

Plazma, kanın yaklaşık % 55 lik kısmını oluşturur. Plazmanın % 90-92 si su ve
geri kalan % 8-10 u ise plazma proteinleri, aminoasitler, karbonhidratlar, yağlar, hormonlar, üre, ürik asit, vitaminler, antikorlar, mineraller ve sudur.

Kan Hücreleri

Kanın hücreleri alyuvar, akyuvar ve kan pulcuklarıdır. Hücreler yaklaşık olarak kanın % 45 ini oluşturur.

a. Alyuvarlar

Kanda solunum gazlarını taşımakla görevli kırmızı renkli hücrelerdir.

Alyuvarların kırmızı olmasının nedeni yapısında hemoglobin bulunmasıdır.
Hemoglobin sayesinde alyuvarlar hücrelere oksijen taşır.

Kandaki alyuvar sayısı cinsiyete, yaşa ve deniz seviyesinden yüksekliğe göre
değişir. Normal bir erkeğin 1 mm3 kanında ortalama 5-5,5 milyon alyuvar bulunurken,
kadınlarda bu sayı 4,5 – 5 milyon civarındadır.

Yükseklere çıkıldığında oksijen miktarı azaldığı için, kandaki alyuvar sayısı da «
artar.

Alyuvarlar oluşumları sırasında çekir- Seklidir. Bu hücreler olgunlaşırken çekir deklerini kaybederler. Bu durum alyuvarların oksijen taşıma kapasitesini arttırır.

Alyuvarlar

ÖRNEK SORU:

Alyuvar yapısındaki hemoglobin O2 ve CO2 taşır. Çanakkale’de yaşayan bir insanın
1 mm3 kanında ortalama 4,5 – 5,5 milyon alyuvar bulunurken Erzurum’da yaşayan kişinin 1 mm3 kanında 6-6,5 milyon alyuvar bulunmaktadır.

Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılır?

A) Rakımı yüksek bölgelerde yaşayan insanların kanlarındaki hemoglobin miktarı daha azdır.
B) O2 yüksek rakımlı bölgelerde, hemoglobine daha kolay bağlanır.
C) Rakımı yüksek bölgelerde yaşayan insanların alyuvar sayısı artar.
D) Rakımı yüksek olan bölgelerde yaşayan insanlarda hemoglobin daha az O2 taşır.
2001 ÖO

ÇÖZÜM

Rakım arttıkça ortamdaki oksijen miktarı azalır. Yüksek yerlere çıkıldıkça az
olan oksijenden daha fazla yararlanmak için kandaki alyuvar miktarı artar.

Yanıt C

b. Akyuvarlar

Beyaz kan hücreleridir. Akyuvarlar, vücudu yabancı maddelere karşı savunmakla
görevlidir. Akyuvarlar çekirdekli ve bütün organellere sahip beyaz kan hücreleridir.
Normal bir insanda ortalama her 1 mm3 kanda 4-11 bin kadar akyuvar vardır. Akyuvarlar
ya mikropları içine alarak yok eder ya da mikropları yok eden maddeler
salgılar.

Kan hücresi olan akyuvarların görevi, mikroplu hastalıklara karşı vücudu korumaktır.
Mikroplu bir hastalığa yakalanıldığında kandaki akyuvar sayısı hızla artar.

Buna göre, aşağıda belirtilen kişilerden hangisinin kanında akyuvar sayısı yüksektir?

A) Ayağı kırık olan
B) Grip olan
C) Şeker hastası olan
D) Tansiyonu yüksek olan
2000 ÖO

ÇÖZÜM

Seçeneklerde verilen hastalıklardan grip mikrobik bir hastalıktır. Grip olan insanların kanında akyuvar sayısı artar.

Yanıt B

ÖRNEK SORU

İlaçları kullandıktan sonraki kan tahlili sonucunda da görüldüğü gibi akyuvar sayısı 8.000’e inen Emel’e doktor ne söylemiştir?

A) Hastalığın devam ediyor.
B) Bu ilaçları sürekli kullanmalısın.
C) Başka ilaçlar kullanmalısın.
D) İlaçlar etkili olmuş, iyileşmişsin.
2008 SBS

ÇÖZÜM

Akyuvarlar vücudu mikroplara karşı korurlar. İlaç kullandıktan sonra akyuvar
sayısı normal değerlere geldiğine göre ilaçlar etkili olmuş, Emel iyileşmiştir.

Yanıt D

c. Kan Pulcukları

Kan pulcukları, kemik iliğinin büyük çekirdekli hücrelerinin parçalanmasıyla
meydana gelir. Çekirdekleri yoktur. 1 mm3 kanda 250 bin civarında bulunur. Kan pulcukları, yaralanma durumunda kanın pıhtılaşmasını sağlar.

ÖRNEK SORU:

Fen ve teknoloji öğretmeninin “kan hücrelerinin görevleri nelerdir?” sorusuna
yukarıdaki öğrencilerden hangileri doğru cevap vermiştir?

A) Yalnız Aysu
B) Aysu ve Burçin
C) Aysu ve Cemil
D) Cemil ve Burçin

ÇÖZÜM

Hücrelere besin kan plazmasında taşınır. Kan pulcukları yaralanma durumunda
kanın pıhtılaşmasını sağlayarak kanamayı durdurur. Alyuvarlar hücrelere oksijen taşır.

Yanıt C

KANIN GÖREVLERİ

• Besinleri ve oksijeni tüm hücrelere taşımak
• Mineralleri taşımak

• Hormonları gerekli yerlere taşımak

• Doku ve hücrelerde oluşan artık ürünleri boşaltım organına taşımak

• Vücut ısısını düzenlemek
•  Vücudu mikroplara karşı korumak

• Yaralanma durumunda kanın pıhtılaşmasını sağlamak

KAN GRUPLARI

İnsanlarda farklı kan grupları bulunur. Kan grubu bireye özgü bir özelliktir. A,
B, AB ve 0 olmak üzere dört çeşit kan grubu vardır. Kan grupları, kanda bulunan proteinin çeşidine göre adlandırılır.

Kan gruplarından 0 grubu genel vericidir. Tüm kan gruplarına kan verebilir.
Ancak sadece kendi grubundan kan alabilir. AB grubu ise genel alıcıdır. Tüm kan
gruplarından kan alabilir. Sadece kendikan grubuna kan verebilir.
A grubu, 0 grubundan ve kendi kan grubundan kan alabilir. AB grubuna ve kendi kan grubuna kan verebilir.
B grubu, 0 grubundan ve kendi kan grubundan kan alabilir. AB grubuna ve kendi kan grubuna kan verebilir.

ÖRNEK SORU

Kan grupları birbirinden farklı olan üç kişi arasındaki kan alışveriş ilişkisi şekildeki gibidir.

Şekildeki oklar kan verebildikleri yönü gösterdiğine göre, bu bireylerin kan grupları hangi seçenekte verilenler olabilir?

ÇÖZÜM

0 kan grubu, bütün gruplara kan verebilir. AB kan grubu, bütün gruplardan kan
alabilir. A kan grubu A ve 0 grubundan kan alabilir, A ve AB grubuna kan verebilir.
B kan grubu B ve 0 grubundan kan alabilir, B ve AB grubuna kan verebilir. Soruda verilen bireylerin kan grubu farklı olduğuna göre, Sevda 0 grubu, Hasan
AB grubu, İrem ise Aya da B grubudur.

Yanıt A

Rh Faktörü

Kan alışverişinde kan gruplarından başka Rh faktörü de önemlidir. Bu faktör ilk
defa Rhesus maymununda kaşfedilmiştir. Alyuvarlarında Rh faktörü bulunan
kan Rh pozitif, Rh faktörü bulunmayankan ise Rh negatif olarak adlandırılır.

Kan Bağışı ve Önemi

Kana ihtiyacı olan insanlara kan verilmesine kan nakli (bağışı) denir. Kan bağışı yapmak hem kişisel açıdan hem de toplumsal açıdan çok önemlidir. Kan vermek, kan bekleyen kişilerin hayatının kurtulması bakımından önemlidir. Kan
verdiğimizde vücut yeni kan üretir. Bu da vücut için yararlıdır.

Kan vermenin yararları

• Kemik iliğinin yağlanması önlenerek kan yapımı canlı tutulur.

• Verilen kanın yerine yenisi yapıldığından dolaşıma katılan yeni hücreler bireyin daha dinç ve canlı olmasını sağlar.

• Kandaki yüksek yağ oranı azalır.

• Kan bağışı kalp krizi olasılığını, % 90 azaltır.
• Kan bağışlayan kişide yüksek tansiyon, baş ağrısı, stres, yorgunluk gibi hastalıkların giderilmesinde etkili olur.

• Kan veren kişi AIDS, hepatit B, hepatit C, kan grubu taramasından ücretsiz
  olarak yararlanır.

LENF SİSTEMİ

Kan dolaşım sistemine ek olarak omurgalı hayvanlarda (balıklar hariç) ve insanlarda
bağımsız bir damar sistemi olan lenf sistemi bulunur.

Lenf sistemi;

• Lenf sıvısı

• Lenf damarları
• Lenf düğümlerinden oluşur.

1. Lenf Sıvısı

Lenf damarlarıyla taşınan akyuvar ve plazmadan oluşan doku sıvısına lenf sıvısı
denir. Renksizdir.

2. Lenf Damarı

Geçirgenliği yüksek ve kapalı uçla sonlanan toplardamarlardır. Geçirgenliği
sayesinde doku sıvısındaki büyük parçaların da yeniden kan dokusuna geçmesini sağlar.
Lenf damarları içinde lenf sıvısı ve akyuvarlar taşınır. Akyuvarlar savunmada rol oynar.

3. Lenf Düğümleri

Mikropları yok eden akyuvarları yaparlar. Lenf düğümleri en çok boyun, koltuk
altı ve kasıkta toplanmıştır. Bademcikler, dalak, timus bezi lenf düğümleridir.

Lenf Sisteminin Görevleri

• Doku sıvısı ile kan sıvısının dengede kalmasını sağlar. Bu görevi doku sıvısını kana getirerek yapar.

• Bağırsaktan emilen yağ asitleri ve gliserolü dolaşıma katar.

• Düğümlerde lenf sıvısı süzülerek temizlenir, mikroplar öldürülür.

• Akyuvar üretip kana verir. Böylece savunma sistemimizin temel yapısına katkı sağlar.

• Havalar soğuduğunda lenf düğümü olan bademciklerimiz şişer. Çünkü bademcikler bizi hastalıklara karşı korur.ÖRNEK SORULenf sistemi ile ilgili olarak verilen şemadaki ifadelerin doğru (D) ya da
  yanlış (Y) olduğuna karar vererek ilerlendiğinde hangi canlıya ulaşılır?

  A) Sincap
  C) Tavşan
  B) Kelebek
  D) Kuş

  ÇÖZÜM

  Lenf damarlarında akyuvar bulunur, alyuvar bulunmaz. Lenf düğümleri iltihaplandığında
  şişer. Lenf sistemi vücudu mikroplara karşı korur.

  Yanıt C

  
  

  Dolaşım Sisteminin Sağlığı

  Kan, kalp ve damarlardan oluşan dolaşım sisteminin sağlığı vücuttaki diğer
  doku ve organların sağlığı için de önemlidir.

  Kalbi besleyen damarlar içerisinde yağ tabaka oluşması kalp hastalıklarına neden
  olur. Bu yağ tabaka damarları tıkayarak kanın damar içinde akmasını engeller. Bu durumda kalp krizi oluşabilir.

  

  Kalp romatizması, kalp yetmezliği, | AIDS, lösemi (kan kanseri), anemi (kan- 5
  sizlik), hemofili (kanın pıhtılaşmaması), * kan uyuşmazlığı gibi hastalıklar da dola
  şım sistemi ile ilgilidir.

  Dolaşım sisteminin sağlığını korumak için,

  • Dengeli ve düzenli beslenmeliyiz.
  • Sigara, alkol ve uyuşturucu kullanmamalıyız.
  • Stresten ve strese neden olacak durumlardan uzak durmalıyız.
  • Düzenli spor yapmalıyız.

  Bilim ve teknolojideki gelişmeler, dolaşım sistemi hastalıklarının tedavisinde
  yeni yöntem ve tekniklerin kullanılmasını sağlamıştır. Anjiyo, kalp pili, kalp nakli,
  açık kalp ameliyatı gibi tedavi yöntemleri geliştirilmiştir.

  Damar tıkanıklığının görüntülenmesi için kullanılan yönteme anjiyo denir.
  Kalpte tıkalı olan bir damarın yerine, vücudun başka bir yerinden alınan damarın eklenmesine baypas ameliyatı denir.