Eşey Belirlenmesi Konu Anlatımı

Canlı türlerinin büyük bir kısmında erkek ve dişi olmak üzere iki farklı eşey tipinde birey bulunur. Bazı türlerde eşey ortam koşullarına göre belirlenirken (fenotipik eşey belirlenmesi), bazı türlerde ise eşey bireyin genlerine göre belirlenir (genotipik eşey belirlenmesi).

1. Fenotipik Eşey Belirlenmesi
Çevre koşulları, gelişmekte olan bireyin eşeyini belirler. Bu türlerde erkek veya dişiliğe neden olan genler birbiriyle dengelidir.

Bir deniz solucanı olan Bonnellia viridis'te eşey oluşumu çevre koşulları ile belirlenir. Bu türün dişileri 40 – 50 cm ceviz büyüklüğünde olup uzun bir hortumu vardır. Erkekleri ise milimetrik boydadır ve gerçek bir parazit olarak dişinin hortumuna tutunarak yaşar. Burada dişinin salgıları ile beslenir. Döllenen yumurta başlangıçta eşey bakımından farklılaşmayan bir larva aşaması geçirir.

Larva denizin dibinde gelişirse dişi birey oluşur. Eğer larva dişinin hortumuna tutunarak gelişirse erkek birey oluşur. Hortumdan salgılanan maddesinin dişilik genlerini bastırdığı ve erkeklik genlerini işler hale getirdiği varsayılmaktadır.

2. Genotipik Eşey Belirlenmesi
Eşeyin oluşması, canlının kromozomlarında bulunan genlere göre olur. Bu mekanizma ile erkek / dişi oranı dengede kalır.

Eşey farklılaşması gösteren canlılarda, eşeyi belirleyen genleri taşıyan kromozomlara eşey kromozomu (gonozom) denir. Diğer kromozomlar ise vücut hücrelerinin özelliğini belirler. Bunlara da vücut kromozomu (otozom) denir.

Gonozomlar üzerinde cinsiyetin dışında bazı özellikler de taşınır.

Genotipik Eşey Belirlenmesinde Rol Oynayan Mekanizmalar

1. XX – XY Yöntemi

X ve Y kromozomları işlevsel olarak birbirinden farklıdır.Y kromozomu oransal olarak X kromozomundan daha küçüktür.

Dişi bireylerin eşey kromozomları XX, erkek bireylerin eşey kromozomları ise XY dir. Dişi bireyler X kromozomlarından birini anneden, diğerini babadan alır.

Erkek bireyler ise X kromozomunu daima anneden, Y kromozomunu da daima babadan alır.

Buna göre bireyin cinsiyetini babadan gelen gonozom çeşidi belirler.

Memeli hayvanlarda, insanlarda, sirke sineklerinde eşey, bu mekanizma ile belirlenir.

2. XX – XO Yöntemi

Böceklerin bazılarında (çekirgelerde, yarımkanatlılarda) erkek bireylerde Y gonozomu bulunmaz. X kromozomu dişi bireylerde 2 tane iken, erkek bireylerde 1 tanedir.

Buna göre dişi çekirgelerde kromozom sayısı 22, erkek çekirgelerde ise kromozom sayısı 21 olur.

3. ZZ – ZW Yöntemi
Kelebeklerde, sürüngenlerde, bazı balıklarda, kuyruklu kurbağalarda, kuşlarda görülür. Gonozomları ZZ olan birey erkek, ZW olan birey ise dişi olur. Yavru bireyin cinsiyetini dişi birey belirler.

4. Haploid – Diploid Yöntemi
Bazı eklembacaklılarda (bal arısı, karınca, bit türlerinde) görülür. Erkek bireylerde gamet oluşumu mitoz bölünme ile gerçekleşir. Dişi bireylerde ise gamet oluşumu mayoz bölünme ile gerçekleşir. Yumurta döllenmeden gelişirse erkek birey, döllenirse dişi birey oluşur.