Fiil Çatısı ile İlgili Ayrıntılar

• Bir eylem ya da eylemside birden çok çatı eki bulunabilir. O zaman bu sözcüğün en son aldığı çatı eki, onun çatısını belirler.

Gez – dir – il – di: Ettirgen ve edilgen ekleri almış.

• Sonda edilgen eki olduğu için sözcük de edilgendir.

At – ış – tır – ıl –ıyor: İşteşlik, oldurganlık ve edilgenlik eki almış. Ancak en sonda edilgenlik eki olduğu için, fiil edilgen-geçişsizdir.

• Öznesine göre edilgen çatılı olan eylemler nesnesine göre daima geçişsizdir.

Defterler aceleyle kaplandı. (Edilgen-geçişsiz)

• Öznesine göre dönüşlü ve işteş olan eylemler nesnesine göre büyük olasılıkla geçişsizdir.

Bir dostuyla buluştu. (İşteş-geçişsiz)
Banyoya girip yıkandı. (Dönüşlü-geçişsiz)
Hızlıca üstünü giyindi. (Dönüşlü-geçişli)

• Öznesine göre etken çatılı olan eylemler nesnesine göre geçişli ya da geçişsiz olabilir.

Kalemlerini yerden masadan topladı. (Etken-geçişli)
Yavaşça masaya oturdu. (Etken-geçişsiz)

• Nesnesine göre ettirgen veya oldurgan olan eylemler, seçeneklerde “etken ve geçişli” olarak da verilebilir.

Anılarını bir başkasına yazdırdı. (Etken-ettirgen)
(Etken-geçişli)
ÖRNEK: (I) Köşedeki masaya oturdu.
(II) Eldivenlerini çıkarıp yanına koydu.
(III) Usulca çantasını açtı.
(IV) Küçük el aynasını çıkardı.
(V) Yüzünü uzun uzun inceledi.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişsiz bir fiildir?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
1997 ÖSS
ÇÖZÜM: Geçişsiz fiil nesne alamayan fiildir. I. cümlede “neyi, kimi oturdu?” sorusunu yönettiğimizde yanıt alamadığımız görülüyor. Dolayısıyla “oturdu” eylemi geçişsizdir.
Yanıt C
ÖRNEK: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem nesne alır duruma getirilmiştir?
A) Koltukta oturan kişi, masanın gözünden bir tomar kağıt çıkardı.
B) Büyük şair, sözcüklere kendince anlamlar yüklerdi.
C) aşk romanları tarih boyunca her zaman okuyucu bulmuştur.
D) Bu yerlerde hep seni soluyor, seni yaşıyorum.
E) Kafanızdan geçenleri düzgün bir ifadeyle yazın.

ÇÖZÜM: A seçeneğinde yer alan “çık–” eylemi “–ar” yapım eki olarak geçişsizken geçişli hale gelmiştir.
Yanıt A
ÖRNEK:
Anneleri yaramazlık yapan çocuklara söylendi.
Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi arasında çatı yönünden benzerlik vardır?
A) Toplantıda önemli kararlar alındı.
B) Bayram bu yıl daha coşkulu kutlandı.
C) Okul arkadaşını görünce çok sevindi.
D) Üyelere verilen kartların tümü yenilendi.
E) Törende çağdaş ozanlardan şiirler okundu.
2002 ÖSS
ÇÖZÜM: Verilen cümlenin yüklemi dönüşlü çatılıdır. C seçeneğinin yüklemi olan “sevindi” sözcüğü de, özne eylemi kendi kendine yaptığı ve yaptığı eylemden doğrudan kendisi
etkilendiği için dönüşlüdür.
Yanıt C