Fiillerde Yapı

Fiiller basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üçe ayrılır:

1. Basit Fiiller

Herhangi bir yapım eki almamış eylemler bu gruba girer.

2. Türemiş Fiiller

Yapım eki alarak bir başka eylemden ya da bir addan türemiş sözcüklerdir

3. Birleşik Fiiller

En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşmuş fiillerdir. Bitişik ya da ayrı yazılabilirler. Kendi içinde üçe ayrılırlar:

a. kurallı birleşik eylemler

Türkçe kökenli iki eylemin bir araya gelmesiyle meydana gelmişlerdir. Bu fiiller de kendi içinde yeterlik, sürerlik, tezlik ve yaklaşma olmak üzere dörde ayrılır:

1. Yeterlik

“(A)BİL” fiili ile birleşen diğer fiiller bu tip birleşik fiil oluştururlar. Olumsuzunda “ebil” “(A)MA, (E)ME” şekline dönüşür. Bir işi yapmaya gücü yetme ya da olasılık anlamı katar.

2. Sürerlik

“(A)KAL, (A)DUR, (A)GEL, (A)koy, (A)GÖR” fiilleri diğer fiillerle birleşince sürerlik anlamı katarlar. Eylemin belli bir süre devam ettiğini anlatırlar.

3. Tezlik

“(I)VER” fiili eklendiği fiillerle tezlik birleşik fiilini oluşturur.Olumsuzu da bulunur. Yapılan işin önemsizliğini vurgulamaya yarar.

4. Yaklaşma

“(A)YAZ” fiili ile yapılır. Tehlikeye yaklaşma anlamı katar.

Eylemsi ve eylemin birleşiminden oluşan bir grup kurallı birleşik fiil daha vardır. Bunlar ayrı yazılır. Bu fiiller şunlardır:
Göresi geldi, dans edesi geldi,
Çalışacağı tuttu, geleceği tuttu,
Yapmış bulunduk, vurmuş bulundu.
Duymazlıktan geldi, duymamazlıktan geldi
Dolup taştı, silip süpürüyor,
Çakılıp kaldı, şaşıp kaldı.
Çalışacak oldu, görecek oldu.
Duymuş ol, bilmiş olun, görmemiş ol.

b. Yardımcı birleşik eylemler

Çoğu kez bir isimle “ET-, OL-, EYLE-, KIL-, BUYUR-.YAP yardımcı fiillerinin birleşmesinden meydana gelirler.Bu birleşme esnasında ses düşmesi ya da türemesi olursa bitişik, aksi halde ayrı yazılırlar.


NOT: “Et- ,ol-” kelimeleri bazen tek başlarına bir anlam ifade edebilirler. Böyle durumlarda yardımcı eylemolmaktan çıkarlar.“Ol–” eylemi aşağıdaki anlamları verdiğinde yardımcı eylem
olmaktan çıkar:
a) Bulunmak: Saat üçte mutlaka evde ol.
b) Olgunlaşmak: Ağaçtan kopardığı armut henüz olmamıştı.
c) Gerçekleşmek: Üç yıl önce burada büyük bir deprem oldu.
d) Doğmak: Mehmet'in bir oğlu olmuş.
e) Uygun düşmek: Bu sehpa buraya hiç mi hiç olmadı.

“Et–” fiili aşağıdaki anlamlara gelince yardımcı eylem olmaz.
a) Değerinde olmak: Bu ev en fazla bir milyon eder.
b) Çektirmek: Bu yaramaz çocuk bize neler etti.
c) Mahrum bırakmak: Bu çocuk beni aklımdan edecek.

c. Kaynaşmış birleşik eylemler

Bu tip fiillere deyimleşmiş birleşik fiiller de denir. Bir isim ve bir fiilden oluşurlar. Birkaç istisna dışında ayrı yazılırlar.


NOT: Kurallı birleşik eylemde kullanılan kalıplar, diğer birleşik eylemlerin üzerine de gelebilir. Bu durumda fiil iki kez birleşmiş olur.

Teşekkür ede-bilirsin
Kabul ede-bilirsin