Hayvanlarda Solunum

Hayvanlar aleminde solunum organları hayvan gruplarına göre çeşitlilik gösterir.
Bunlar deri, trake, solungaç ve akciğerdir.

Solunum organlarının ortak özellikleri:

Geniş solunum yüzeyi bulundururlar.
İnce bir epitel doku ile örtülüdürler.
Trakeler hariç yapılarında bol miktarda kılcal kan damarı bulunur.
Yüzeyleri nemlidir.
Su canlılarında dışa, kara canlılarında (kuruma tehlikesinden dolayı) içe doğru gelişme gösterirler.

NOT: Sünger ve sölenterlerde gaz alışverişi vücut yüzeyinden difüzyonla yapılır.

Solucanlarda, yumuşakçalarda, kurbağalarda görülür.
Oksijenin difüzyona uğrayabilmesi için derinin nemli olması gerekmektedir.
Bu da deride bulunan mukus bezleri ile sağlanır. Oksijen, nemli deriden çözünerek difüzyonla kılcaldamarların içindeki kana geçer.
Kan oksijeni alır ve hücrelere taşır. Karbondioksit de aynı yolla dışarı verilir.

Planaryada_deri_solunumu

Eklembacaklılarda görülür. Doku hücrelerine oksijeni en hızlı taşıyan sistem trakedir.
Solunum sistemi, dolaşım sistemiyle bağlantılı değildir.
Oksijen ve karbondioksit kanla taşınmadığından, alyuvar ve solunum pigmenti bulunmaz. Kan renksizdir.
Trakeler, vücut boyunca dallanan çok sayıda küçük borucuklardan meydana gelmiştir.

Trake_solunumu

Vücut dışında stigma denilen bir açıklıkla başlar.
Stigma; böceklerde karın halkalarının alt tarafında her bölmede bir çift bulunan deliktir.
Trake vücut içine doğru dallanırken, giderek incelir. Hücrelere ulaştığında, artık mikroskobik borular biçimindedir.
Bu çok incelmiş trake uzantılarına trakeol denir. Göğüs bölgesinden başlayan trakeler, bacak ve kanatların içine de uzanır.
Trakeler, içine giren oksijeni trakeollerle hücrelere kadar götürür.
Bu sırada hücrelerde oluşan karbondioksit de trakeollere geçer.
Trakeollere geçen karbondioksiti trakeler vücut dışına çıkarınca, hücrelerle dış ortam arasında gaz değişimi sağlanmış olur.
Böcekler vücutlarını kasıp gevşeterek stigmalardan hava giriş çıkışını kontrol ederler. Vücut genişleyince hava girer, kasılınca hava çıkar.
Trake sisteminde borular kitinle desteklenmiş olup, tıkanmaz ve yapışmaz.
Örümcek ve akreplerde trakelerin dallanma biçimi, sayfaları açılmış kitap görünümündedir. Bu türlü dallanmış trakelere kitapsı akciğer denir.

orumcekte_kitapsi_trake

Kurbağa larvaları, kabuklular, yumuşakçalar ve balıklarda solungaç solunumu görülür. Solungaçların bir çok şekilleri vardır.
Saçaklı ve tüy şeklinde olup doğrudan doğruya vücut dışına uzanan solungaçlara dış solungaç denir.
Akciğerli balıklarda ve kurbağa larvalarının ilk dönemlerinde bu tip solungaç görülür.
İç solungaçlar ise yaprak şeklindedir. Solungaç yaprakları kemik ve kıkırdaktan yapılmış olup, solungaç yaylarını taşır.
Solungaçlar, dallanmalar yaparak geniş yüzey oluşturur ve kan damarları bakımından çok zengindir.
Yuvarlak ağızlı ve kıkırdaklı balıklarda solungaç yarıklarının her biri ayrı ayrı dışarı açılırken, kemikli balıklarda solungaç kapağı (operkulum) ile örtülüdür.

solungac_solunumu

Balıklarda solungaçlarda gaz değişimi şöyle olur; başlangıçta solungaç kapağı kapalıdır. Ağız açılır ve su alınır.
Suda çok miktarda erimiş oksijen bulunur. Ağız kapatılır, solungaç kapağı açılır. Basınçla su solungaç yarıklarına girer.
Oksijen difüzyonla kılcaldamarlara ve hücrelere geçer. Hücrelerde metabolizma artığı olan CO2 zıt yönde hareket eder.
CO2 solungaç kılcal damarlarına geçer,solungaçlardan suya yani dışarı atılır.
Balıkların solungaç kılcallarındaki kanın bu bölgeden geçen suya ters yönde akışı, sudan alınan oksijen miktarını arttırır.
Bu durum su içindeki oksijen basıncının, kılcaldamarlardan daha fazla olmasını sağlar. Bu yüzden kan sürekli oksijene doyar. Balık, akıntıya ters yüzer.
Sudaki oksijen miktarı, suyun sıcaklığı ile ters orantılıdır.
Dolayısıyla soğuk sularda oksijen miktarı, sıcak sulara göre daha fazladır. Soğuk suların balıkları daha hızlı büyür ve iri yapılıdır.
Oksijence fakir sularda yaşayan balıklar, hava kabarcıklarını yutarak solunumu destekler. Bu kabarcıklar, solungaçlar arasında tamamen emilinceye kadar alınır.
Bazı kemikli balıklarda yüzme keseleri bulunur. Yüzme kesesi balığın bulunduğu derinlikte çevresindeki suyun yoğunluğuna göre kendi yoğunluğunu ayarlamasını sağlar.
Böylece su içinde batmadan kalır.

Akciger_Solunumu

Kurbağalarda

Akciğerler basit, bölmesiz yapıdadır. Doğrudan bronşla ağız boşluğuna açılır. Soluk borusu (trake) yoktur.
Ağızları açıkken solunum yapamazlar. Dış burun kapakçıkları açılarak hava ağıza dolar, basınçla akciğerlere gider.
Kurbağalar aynı zamanda nemli olan derileriyle de solunum yaparlar.

Sürüngenlerde

Su yılanı ve timsah dahil akciğer solunumu görülür.
Genellikle yılanların sol akciğerleri körelmiştir. Akciğer aveolsüzdür, iç yüzeydeki kıvrım sayısı kurbağalarınkinden daha çoktur.

Kuşlarda

Akciğerlerinde alveol bulunmaz, hava keseleri bulunur.
Hava keseleri, uçmayı kolaylaştırır, yedek hava deposu görevi yapar.
Hava keseleri, kan damarları yönünden fakirdir.
Bu keseler oksijen absorblayıp karbondioksit dışarı atamazlar.
Akciğerlerde havanın sürekli olarak tek yönlü olmasını sağlar.
Akciğerlerdeki hava geri çıkarken keselerdeki hava akciğere dolar ve bronşçuklarda gaz değişimine yardımcı olur.
Böylece akciğerdeki kılcaldamarlar her zaman bol oksijen içeren hava ile temas eder.

kuslarda_solunum

Nefes alırken taze hava (yeşil) arkada yer alan hava keselerine çekilir.
Az miktarı da akciğerin arka kısmına girer.
Sistemde daha önce bulunan hava (mavi) aynı anda akciğerler boyunca ileriye doğru hareket ederek öndeki hava keselerine dolar.
Öndeki hava keselerinden hava dışarıya verildiğinde, arkadaki hava keselerinden hava öne doğru hareket ederek akciğere dolar ve gaz değişim yüzeyleriyle karşılaşır; bu hareket, hava keselerinin kasılmasından etkilenir.
Nefes alırken ve nefes verirken oksijence zengin hava akciğerler boyunca tek yönde hareket eder.
Havanın akış yönü ile kanın akış yönü ters olduğundan oksijensiz kan, oksijeni az havadan oksijeni alarak zengin oksijenli havaya doğru ilerler.
Hava akciğerden çıkarken kanın oksijen miktarını daha da arttırır.

Memelilerde

Akciğerlerin yüzeyi alveollerle genişletilmiştir. Alveoller ince çeperli ve nemli olup, çok sayıda kılcal kan damarları ile çevrilmiştir.
Bazı hayvanlarda birden fazla solunum organı görülür.
Bunun en tipik örneği Afrika’nın bazı nehirlerinde yaşayan
Dipneusti (akciğerli balık) denilen bir balık çeşididir.
Bu balıklar hem solungaçlara, hem de akciğer benzeri hava keselerine sahiptir.
Nehir suları azalınca, hava keseleriyle havanın serbest oksijeninden yararlanır ve yaşamını sürdürür.

Aranıyor!..