Hayvanlarda Taşıma Sistemi

• Canlılarda canlılığın devamlılığı için besin ve O2 gibi gerekli olan maddelerin hücre ve dokulara taşınması, artık maddelerin (karbondioksit ve amonyak gibi) uzaklaştırılması için taşıma (dolaşım) sistemi gereklidir. Hayvanlarda dolaşım farklı şekillerde gerçekleşmektedir.
• Sünger, sölenter, yassı soluncan gibi ilkel omurgasızlarda dolaşım sistemi yoktur. Madde alış – verişi vücut yüzeyinden difüzyonla sağlanır.
• Hayvanlar aleminin diğer üyelerinde ise taşıma sıvısı, damarlar ve kalp gibi yapılar özelleşmiştir.

İki çeşit dolaşım sistemi vardır.
1. Açık Dolaşım
2. Kapalı Dolaşım

1. Açık Dolaşım

• Omurgasızlardan yumuşakçalar (midye), eklembacaklılar (çekirge, yengeç…) ve derisidikenlilerde (deniz kestanesi…) açık kan dolaşımı görülür.
• Bu canlılarda dolaşım sistemi basit yapılı bir kalp, sinüs boşlukları ve kısa damar yapısında atar ve toplar damarlardan oluşur.
• Kılcal damarlar bulunmaz (solungaç solunumu yapanlar hariç).
• Kalbin kanı pompalamasıyla atardamarlara gelen kan dokular arasındaki boşluklara (sinüs) yayılır. Buradan kan ile vücut hücreleri arasında madde alış verişi sağlanır. Kirlenmiş artık maddeleri taşıyan kan toplar damarlara geçer ve kalbe taşınır. Kan vücut boşluğuna yayıldığı için, kan dolaşımı çok yavaştır. Bu nedenle açık kan dolaşımına sahip canlıların metabolizma hızları da yavaştır.

UYARI: Eklembacaklılardan böceklerde (çekirge, arı, hamam böceği gibi…) açık kan dolaşımına rağmen metabolizma hızlıdır, hızlı hareket ederler. Hızlı hareketlerini sağlayan yapı oksijenin direkt dokulara iletiminde rol oynayan trake solunumudur. Oksijen trake borularıyla hücre ve dokulara taşındığından bu canlılarda kanla oksijen taşınmaz. Kanlarında oksijen taşınmasını sağlayan hemoglobin pigmenti bulunmaz. Bu nedenle kanları renksizdir. Böceklerde hızlı hareketi sağlayan diğer faktör ise çizgili kasların bulunmasıdır.

2. Kapalı Dolaşım

• toprak solucanında, ahtapod ve omurgalı canlılarda görülür.
• Dolaşım sistemi kalp, kan ve damarlardan oluşur.
• Açık kan dolaşımından farklı olarak atar ve toplardamarları birbirine bağlayan kılcaldamarlar bulunur. Kan, damar dışına çıkmaz. Bu nedenle dolaşım daha hızlıdır ve
• kan basıncı da yüksektir. Kalp kanı atardamarlara pompalar.
• Gerekli besinler kılcaldamarlardan hücre ve dokulara taşınır.
• Artık maddeler aynı yolla kılcal damarlara taşınır, buradan da toplar damarlarla kalbe geri döner.

NOT: Kapalı kan dolaşımı görülen canlılarda hareket hızlıdır ancak toprak solucanlarında hareketin yavaş olması vücudun düz kaslara sahip olmasından kaynaklanır. Toprak Solucanında

Dolaşım:

Solucanlarda sırtta ve karında iki ana damar bulunmaktadır. Bu damarları her segmentte birbirine bağlayan halka damarlar bulunur. Halka ve ana damarlardan çıkan kılcal damarlar besin ve oksijeni hücre ve dokulara taşır.
Halka damarlardan (7., 8., 9., 10. ve 11.) halkalar arasında bulunan 5 çift damar kalp gibi kasılma özelliğine sahiptir ve kanın pompalanmasını sağlar. Kanın hareketi sırtta arkadan öne, karında önden arkaya doğrudur. Vücutta kirlenen kan deri altındaki kılcallarda temizlenir.

Balıklarda Dolaşım:

• Balıklarda iki odalı kalp yapısı bulunur. Kalp bir kulakçık ve bir karıncıktan oluşur. Balıkların kalbinde (CO2 miktarı fazla) kirli kan bulunur.
• Kalbin karıncığından çıkan kirli kan atardamarla solungaçlara gelir.
• Solungaç yarıklarının üzerinde yer alan solungaç kılcallarında O2 ve CO2 değişimi olur. Böylece kirli kan solungaçlarda temizlenir.
• Temizlenen kan (O2 miktarı fazla) toplardamarlarla vücuda taşınır.
• Vücut hücrelerinde metabolizma sonucu oluşan CO2 kana geçer ve kan yeniden kirlenir ve kalbin kulakçığına taşınır.
• Balıkların kalbinde kirli, vücudunda temiz kan dolaşır.
• Balıklarda küçük kan dolaşımı görülmez.

Kurbağalarda Dolaşım:

• Kurbağalarda kalp üç odalıdır. İki kulakçık ve bir karıncıktan oluşan kalp yapısına sahiptir.
• Kalbin sol kulakçığına temiz, sağ kulakçığına kirli kan taşınır. Sağ ve sol kulakçığın kasılmasıyla kan karıncığa geçer ve burada temiz ve kirli kan karışır.
• Karıncıktan pompalanan kan karışık kandır.
• Kanın bir kısmı vücuda, bir kısmı ergin kurbağalarda akciğere pompalanır.
• Akciğerlerde temizlenen kan, kalbin sol kulakçığına dökülür.
• Vücuda gönderilen karışık kan,hücre ve dokulardan geçerken CO2 bakımından daha da kirlenerek kalbin sağ kulakçığına taşınır.
• Vücutlarında karışık kan dolaştığından soğuk kanlı canlılardır.

Sürüngenlerde Dolaşım:

• Sürüngenlerde kalp yapısı kurbağalara benzer. Kalp 3 odalıdır. Ancak karıncıkta yarım bir perde bulunur.
• Yine de kulakçıklardan karıncığa dökülen temiz ve kirli kan karıncıkta karışır.
• Vücuda gönderilen kan karışık kandır. Kanın bir kısmı temizlenmek üzere akciğerlere gider ve temizlendikten sonra sol kulakçığa dökülür.
• Kalpten pompalanan kanın bir kısmı da hücre ve dokulara gönderilir.
• Vücutlarında karışık kan dolaştığından bu canlılar da soğuk kanlıdır.
• Timsahlar sürüngenler sınıfında yer almasına rağmen bu canlılarda kalp 4 bölmelidir.
• Kalpte temiz ve kirli kan birbirine karışmaz. Ancak kalpten çıktıktan sonra atardamarlar arasında yer alan panizza kanalında kan karışır. Bu nedenle timsahlar da soğuk kanlı canlılardır.

NOT: Soğuk kanlı canlılar, vücutlarında karışık kan dolaştığından hücreler için yeterli O2 i kandan alamazlar ve bu nedenle metabolizmaları yavaştır. Vücut sıcaklıkları çevre sıcaklığına bağlı olarak değişir. Hava sıcaklığının çok düşük olduğu zamanlarda kış uykusuna yatma olayı görülür. Havaların ısınmasıyla da kış uykusundan uyanan soğuk kanlı canlı tekrar eski metabolizma faaliyetlerine kavuşur.

Kuş ve Memelilerde Dolaşım:

• Kalp 4 odalıdır. İki kulakçık, iki karıncık yapısı görülür.
• Temiz ve kirli kan kalpte ve vücutta karışmaz. Bu nedenle sıcak kanlı canlılardır. Çevre sıcaklığı değişse bile vücut sıcaklığı her zaman sabittir.
• Kirli kan akciğerlerde temizlenir. Temizlenen kan kalbin sol kulakçığına taşınır. Temiz kan kalbin sağ karıncığından aort atardamarıyla vücuda gönderilir. Aort atardamarı kuşlarda sağdan, memelilerde soldan dallanarak vücuda kanı taşımaktadır.