İç Kuvvetler

• Gücünü ve enerjisini yerin derinliklerindeki mağmadan alan ve yerşekillerinin oluşumunda olumlu etkiler yapan kuvvetlere iç kuvvetler denir. Bu kuvvetler Orojenez (dağ oluşumu), Epirojenez (kıta oluşumu), volkanizma ve depremlerdir (seizma).
• Yeryüzünde görülen şekil ve oluşumlara baktığımızda farklılıkların olduğunu görürüz. Bu farklılıkların oluşmasında etkili olan iç kuvvetlerin enerjisi mantodaki mağmadan gelmektedir.
• Kıtaların kaymasına bağlı olarak ayrılmalar meydana gelmiştir. Ayrılmaların görüldüğü kara parçalarının her biri plakaları (levha) oluşturmuştur. Birbirinden ayrılan levhaların arasına mağma sokularak katılaşmış ve ayrılmayı kuvvetlendirmiştir. Bazı levhalar ise uzaklaşmaz birbirine yaklaşarak sıkışır. Bu sıkışma alanlarında karşılaşan levhalar kıvrılarak yükselir ve sıradağları oluşturur.

Örneğin;
Alp – Himalaya dağ sistemi ve ülkemizdeki sıradağlar
gibi.

UYARI: Levhaların karşılaşma alanlarında şiddetli depremler görülmektedir.

a. Orojenez (Dağ Oluşumu)

dış kuvvetler (Akarsu, Rüzgar, Buzul) tarafından aşındırılan malzemenin deniz veya okyanus tabanlarındaki birikme sahalarına jeosenklinal denir. Jeosenklinalde biriken malzeme yan basınçların etkisiyle yükselerek dağ oluşumunu meydana getirir.

Dağ oluşumu iki şekilde oluşur:
1. Kıvrımlı Dağlar: Yan basınçlara bağlı olarak esnek yapıdaki malzemenin kıvrılmasıyla oluşan dağlık kütledir.
Yüksekte kalan kısmına Antiklinal alçakta kalan kısmına ise Senklinal denir. Kaledonyen – Hersinyen, Alp –Himalaya sistemleri ülkemiz de Toroslar ve Kuzey Anadolu dağları örnekleridir.

2. Kırıklı Dağlar: Orojenizin etkili olduğu yerlerde arazi esnek yapıda değilse, sertse yan basınçlara karşı koyamaz ve kırılır. Kırılmanın olduğu alanda fay hatları meydana gelir. Kırılma sonucu yüksekte kalan kesimler Horst alçakta kalan kesimler Graben alanlarını oluşturur.

not: Dünya'nın en uzun grabeni Afrika'nın güneyinden ülkemize kadar uzanan çöküntü alanıdır. 5000 km'den fazla olan bu kırık hattı ülkemize Hatay'dan giriş yapar ve Maraş çukurluğuna kadar uzanır.

b. Epirojenez (Kıta oluşumu)

• Yerkabuğunu oluşturan kara ve deniz kütlelerinde alçalma, yükselme ve yaylanma şeklinde yavaş ve uzun süreli meydana gelen hareketlere epirojenez denir.
• Yerkabuğu kalınlığı ve yoğunluğu oranında mantoya az veya çok batmış durumdadır ve mantonun üzerinde bir dengede durmaktadır. Bu dengeye izostatik denge denir.
• Yeryüzeyinde meydana gelen aşınma veya birikme olaylarına bağlı olarak izostatik denge bozulur. Bu dengenin bozulmasıyla kara ve deniz seviyelerinde değişmeler olur

   Bu değişmelere neden olan olaylar şöyledir:

• İklimde meydana gelen değişiklikler
• Dış kuvvetlerin biriktirdiği malzemeler
• Volkanizma sonucu biriken lavlar

İç kuvvetlerin etkileri

• İzostatik dengenin bozulmasına bağlı olarak transgresyon ve regresyon olayları meydana gelir.
• Kara kütleleri üzerindeki yükün artmasına bağlı olarak kara yüzeylerinde alçalmalar meydana gelir. Böylece deniz yüzeyleri kara içlerine doğru alanlarını genişletirler ve deniz ilerlemesi (Transgresyon) meydana gelir.

• Kara üzerindeki yükün çeşitli nedenlerle hafişemesine bağlı olarak kara yüzeylerinde yükselme oluşur. Buna bağlı olarak deniz suları geriye doğru çekilerek regresyonu (deniz gerilemesi) meydana getirir.

• Epirojenez sonucunda kara ve denizlerin dağılışı değişir.
• Yeni kıyı çizgileri ortaya çıkar.

Epirojeneze Örnekler

• IV zamandaki şiddetli buzullaşma İskandinav Yarımadasının alçalmasına neden olmuştur. Günümüzde bu buzulların hızla erimesi karayı hafişetmiş ve İskandinavya 100 yıl içerisinde 50 cm kadar yükselmiştir.
• Avrupa'dan aşındırılan malzemeler Kuzey Denizi ve Baltık Denizinin tabanında toplanarak çökmeye neden olmuştur. Buna bağlı olarak başta Hollanda olmak üzere birçok Kuzey Avrupa ülkesi hızla çökmekte ve deniz seviyesine yaklaşmaktadır.
• Anadolu yarımadası III. zamana kadar dış kuvvetler tarafından aşındırılarak peneplen haline gelmişken III. ve IV. zamandaki yükselmelere bağlı olarak yüksek düzlüklere yani platolara sahip olmuştur.

UYARI:Bir deniz kıyısında birden fazla epirojenik olay etkili olursa kıyı basamaklı bir hal alır ve “kıyı taraçaları” oluşur.

c. Volkanizma

• Yerin derinliklerinde bulunan sıvı haldeki mağmanın fay hatları boyunca yeryüzüne çıkmasına veya yere yakın yerlere sokulmasına volkanizma denir. Volkanizma sonucunda yeryüzüne malzeme katı, sıvı ve gaz halde çıkar. Katı halde taşlar (tüf), sıvı halde lavlar ve gaz halde ise CO2 gibi gazlar çıkar.

• Volkanizma sonucu biriken lavlar yanardağı (volkan konisini) oluşturur. Volkan konilerinin tepesinde bulunan çukur alanlarda ise krater oluşur. Bazı yanardağlarda kuvvetli patlama sonucu meydana gelen yeni çukurluklar kalderayı oluşturur. Nemrut gölü kalderanın örneğidir.
• Yeni volkanik patlamalarla kaldera içerisinde oluşan küçük volkan konileri ve çevresindeki çukurluklara maar denir.
• Volkanik arazilerin çevresi büyük can ve mal kayıplarına sahne olmasına rağmen insanlar tarafından nüfuslanan arazilerdir. Bunun nedenleri, volkanik maddelerin toprağın verimini arttırması ve maden çeşitliliğini arttırmasıdır.