Cengiz ve Moğol Devleti

•  Moğollar, 13. yüzyılda Asya'da büyük bir devlet kurmuştur. Kurucusu Cengiz Han'dır. Asıl adı Temuçin olan Cengiz, Yesugey adında bir Moğol beyinin oğludur.
•  1196'da Moğol reislerinin de katıldığı “Kurultay”da, Cengiz adını ve ayrıca han unvanı alarak Moğol Devleti'ni kurdu.

• Devletin merkezi Karakurum'dur. Cengiz Han, 12111214 yılları arasında Çin üzerine yaptığı seferler sonucu Pekin'i ele geçirdi.
• 1220 yılında Buhara ve Semerkânt da Moğolların eline geçti.
• Cengiz Han 1227 yılında çıktığı Çin Seferinde öldü. Cengiz Han öldüğü zaman kurduğu devletin sınırları, doğuda Çin Denizi'nden batıda Orta Avrupa içlerine, kuzeyde Sibirya ortalarından güneyde Himalaya Dağları'na kadar uzanıyordu.
•  Moğol Devleti'nde yaşayanların çoğu Türklerden oluşuyordu. 
• Moğol Devleti'nin yönetiminde Uygur Türkleri önemli görevlere getirilmişlerdi. Bunun sonucunda devlet teşkilatlanmasında ve Moğol kültüründe Uygur etkisi oldukça fazladır.

UYARI: Moğol istilâsının Türk tarihi yönünden en önemli sonucu Anadolu'nun hızla Türkleşmesini sağlamış olmasıdır. Horasan, Maveraünnehir ve Türkistan'da yaşayan Türkmenler, Moğol istilasından kaçarak Anadolu'ya geldiler ve Türk nüfusunun hızla artmasını sağladılar. Bu yerleşme Anadolu'da Türk birliğinin kurulmasını ve Anadolu'nun tamam en Türk yurdu olmasını sağladı.

Moğol Devleti'nin Parçalanması ve Moğol-Türk Devletleri

•  Cengiz Han'ın ölümünden sonra oğlu Ögeday, kağan seçildi. Bütün kardeşleri onu büyük kağan olarak tanıdılar.
•  Cengiz soyundan gelen hükümdarlar, Moğol Devleti'nde siyasi birliği koruyamadılar. Cengiz'in kurduğu Moğol Devleti parçalandı ve devletin toprakları üzerinde merkeze bağlı olarak AltınOrda, İlhanlIlar, Çağataylılar ve Kubilay hanlıkları kuruldu.

Altın Orda Hanlığı (1227 -1502)

• Cengiz Han, devleti dört oğlu arasında paylaştırdığı zaman oğlu Cuci'ye, Aral Gölü'nün batısındaki Kıpçak illeri düşmüştü.
•  Cuci, babasından önce ölünce Kıpçak ilini, çocukları arasında paylaştırdı. Büyük oğlu Ak Orda, Hazar Denizi'nin batısını; ikinci oğlu Şehban (Şıban), Hazar Denizinin kuzeyini; üçüncü oğlu KökOrda (GökOrda), Sibirya taraflarını aldı.

• En küçük oğlu Batu Han, Saray kentini başkent yaparak Altın Orda Devleti'ni kurdu. Devletin güçlü olduğu dönemde Batu Han'ın egemenliğini tanıyan kardeşleri, devletin zayıflamasıyla bağımsız hareket etmeye başladılar.
•  Batu Han Ruslar ve Lehlilerle savaştı. Moskova ve Kiev kentlerini aldı (1240). Ülkenin sınırları, Aral Gölünden Macaristan içlerine kadar genişledi.
•  Altın Orda Devleti, Berke Han (1255- 1266) zamanında İslamiyet'i kabul etti.
•  Altın Orda Devleti'nin çöküş sürecinde devletten ilk olarak Rus prenslikleri ayrıldı. Arkasından Macaristan, Litvanya ve Lehistan bağımsızlıklarını ilan etti.
•  Çıkan iç karışıklıklardan yararlanan AkOrda Hanı Toktamış, Altın Orda Devleti'ni ele geçirdi(1380).
•  Timur'un arka arkaya yaptığı seferler sonucu başarılı olamayan Toktamış Han kaçmak zorunda kaldı. Timur, Altı Orda tahtına Timur-Kutluk'u geçirdi ve bu ülkeyi bir daha toparlanamayacak şekilde tahrip etti. (1395) 
•  Altın Orda Hanlığı'nın parçalanma sürecine girmesiyle Noyanlar kendi bölgelerinde hanlıklar kurmaya başladılar. Kırım, Kazan, Nogay, Özbek, Buhara, Hive, Hokand, Sibir (Küçüm) ve Kasım hanlıkları ortaya çıktı. 1502'de Kırım Hanı Mengli Giray, Altın Orda Devleti'ne son verdi.

İlhanhlar (1256-1336)

•  İlhanlIlar Devleti, Cengiz'in torunu Hülagü Han tarafından Tebriz merkez olmak üzere İran'da kuruldu (1256). Azerbaycan'ı ele geçiren Hülagü Han, 1258'de Bağdat'ı alarak Abbasi Devleti'ne son verdi. İlhanlIlar Türkiye Selçukluları Devleti'ni 1243 Kösedağ Savaşı'ndan sonra egemenliği altına aldı.
•  İlhanlIlar, Suriye ve Filistin'i işgalden sonra Mısır'a doğru ilerlemeye başladılar. Ancak Memlukler, Aynı Calut Savaşı'nda İlhanlIları yenilgiye uğratarak Filistin ve Suriye'den çıkardılar (1260). Memluk Sultanı Baybars, İlhanlIları ikinci kez Elbistan'da yenilgiye uğrattı.
•  İlhanlIlar, Gazan Mahmut Han (1295- 1304) zamanında Müslümanlığı kabul ettiler. İlhanlI topraklarının büyük bir bölümü üzerinde, Celayirliler Devleti kuruldu.

Çağataylılar (1227—1369)

•  Cengiz'in oğlu Çağatay Han tarafından kuruldu (1227). Çağatay Devleti Doğu Türkistan'da zamanla Türkleşmiştir.
•  Çağataylılar 1326'da İslamiyet'i kabul ettiler. Çağatay hanlarından ilyas Hoca Han zamanında Timur, Çağataylıları egemenliği altına aldı, hanların yetkilerini kısıtladı.
•  Çağataylılar 1369 yılına kadar Timur'un gölgesinde varlıklarını devam ettirdiler.
•  Timur bir süre sonra bu beylikleri ortadan kaldırdı.

Kubilay Hanlığı (Yuan Devleti) (1280 —1368)

• Cengiz Devleti'nin Moğolistan'ı içine alan Çin'in kuzeyinde bulunan doğu bölgeleri Ögeday'in payına düşmüştü.
•  Ögedey'in oğulları Mönke ve Kubilay döneminde Uygur Türklerinin de desteği alınarak bütün Çin ele geçirildi. Kubilay Han, daha sonra Çin'e yerleşti ve burada başkent Han Balık (Pekin) olmak üzere Çin- Moğol devleti olan Kubilay Hanlığı'nı kurdu.
•  1368'de yerli Ming soyu tarafından Çin'den çıkarıldılar. Eski başkentleri Karakurum'a çekilen Moğollar, zamanla güçlerini yitirdiler.

Timurlular

a. Timur Devleti'nin Kuruluşu

•  Türk tarihinin en büyük komutan ve devlet adamlarından biri olan Timur, 1336 yılında Semerkant yakınlarındaki Keş kentine doğdu.

b. Timur Devleti'nin Gelişmesi

• Timur kısa zamanda Harzem, Horasan, Sistan, İran, ve Azerbaycan'ı ele geçirerek büyük bir devlet kurdu.
•  Timur 1393 yılında çıktığı seferde Bağdat, Musul ve Güneydoğu Anadolu'yu ele geçirdi. Timur'un karşısında tutunamayan Bağdat Hükümdarı Ahmet Celayir, Memluklere sığındı. Bu arada Timur Hindistan Seferi'ne çıktı. Bu durumdan yararlanan Ahmet Celayir, Memluklerin yardımıyla Bağdat'ı geri aldı.
•  1398'de Hindistan üzerine yaptığı seferden dönen Timur, daha önce ele geçirdiği Bağdat'ın tekrar Celayirliler tarafından alınması üzerine Bağdat'a sefer düzenledi ve kenti yeniden aldı. Bu arada Karakoyunlu Devleti'nin topraklarının büyük bir bölümünü de ele geçirdi.
•  Timur Doğu Anadolu ve Azerbaycan'daki Karakoyunlu üzerine yürüdü. Yenilgiye uğrayan Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf, Ahmet Celayir ile birlikte Osmanlı Devleti'ne sığındı. Timur Osmanlı Padişah'ı Yıldırım Bayezit'ten Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf ile Ahmet Celayir'in kendisine verilmesini istedi. Bu hükümdarların kendisine verilmemesi üzerine Timur, Anadolu'ya girdi. Bunun sonucunda Osmanlı Devleti ile Timur Devleti Ankara Çubuk Ovası'nda karşı karşıya geldi. Ankara yakınlarındaki Çubuk Ovası'nda yapılan savaşı Timur kazandı (1402). Yıldırım Bayezıd esir düştü.

SORU: Aşağıdakilerden hangisi Timur Devleti'nin kurulmasını  kolaylaştırmıştır?
A) Haçlı Savaşları'nın sona ermesi
B) Büyük Selçuklu Devleti'nin yıkılması
C) Babürlüler Devleti'nin yıkılması
D) Çağatay Devleti'nin zayıflaması
E) Oğuzların Kayı Boyu'nun Anadolu'ya gelmesi
2008 ÖSS

ÇÖZÜM: Timur Devleti Türkistan coğrafyasında kurulmuştur. Timur Devleti'nin kurulmasını kolaylaştıran gelişme, Çağatay Devleti'nin zayıflamasıdır.
Yanıt D