Osmanlı Devletinde Duraklama Dönemi

•  Osmanlı tarihinde Sokullu Mehmet Paşa’nın ölümü ile başlayan ve (1579) Karlofça Antlaşması’na (1699) kadar süren döneme “Duraklama Devri” denir.
• XVII. yy.da Osmanlı Devleti genişleme siyasetini yine sürdürmüş, ancak eski gücünü yitirmiştir.
• Bu dönemde Avusturya ve Rusya, Osmanlı imparatorluğu’nun en güçlü rakipleri olmuştur.

A. DÖNEMİN ÖZELLİKLERİ

1. Fetih politikaları sürdürülmek istenmiş; ancak başarılı olunamamıştır.
2. Batı’daki gelişmeler değerlendirilememiş, buna rağmen Batı’nın üstünlüğü kabul edilmemiştir.
3. İstanbul, Anadolu, eyalet isyanları olmuş; ancak bu isyanlara karşı devlet köklü sosyal ve ekonomik önlemler almak yerine geçici ve yüzeysel, şiddete dayalı uygulamalarda bulunmuştur.
4. Var olan kurumlar değişmemekte direnmiş, reformist bir anlayışla düzelme yönüne gidilmemiştir.
5. Devlet kurumları reformlara karşı direnmiş, yeni düzenlemelere gidilememiştir.

B. DURAKLAMANIN NEDENLERİ

Duraklamanın İç Nedenleri

İmparatorluğun Yapısı: Sınırları genişleyen devletin topraklarını merkezden denetleyememesi, eyalet yöneticilerinin rüşvetle iş başına gelmeleri, buna bağlı olarak halkın devlete olan güveninin sarsılması
Padişah ve Yöneticilerin Durumu: Mutlak monarşi ile yönetilen Osmanlı Devleti’nde, sancak sisteminin kaldırılarak “ekber ve erşed sistemi”nin getirilmesi ile şehzadeler tecrübesiz olarak tahta geçmişlerdir. Ekber ve Erşed sisteminde tahta en büyük olan geçer ve şehzadeler sancağa gönderilmezdi. Aynı zamanda sarayın yönetime karışması merkezî otoritenin zayıflamasına neden olmuştur.
Başa geçen sultanların yeteneksiz oluşu, devlet yönetimine egemen olmayıp seferlere katılmamaları, saray kadınlarının yönetimde etkili olmaları rüşvetin bütün kurumlarda yaygınlaşması duraklamanın iç nedenleri arasında sayılabilir.
Maliyenin Bozulması: ipek ve Baharat yollarının Coğrafi Keşifler ile önemini yitirmesi, İran ve Avusturya seferlerinin uzun sürmesi, savaş masraflarının artması, Celali Ayaklanmaları sonucu merkezî otoritenin zayıflaması, vergi toplanamaması, fetihlerin durması, ganimet gelirlerinin azalması ve saray harcamalarının artması
Ordu ve Donanmanın Bozulması: Merkezî otoritenin zayıflaması ile Yeniçeri Ocağı’na asker alımında genel yasalara uyulmaması, devletteki genel bozulmalara paralel olarak ücretlerin zamanında ödenmemesi, askerlik dışındaki alanda (satıcılık, esnaflık vb.) çalışmaları, tımar ve zeamet sisteminin bozulması, tımarlı asker sayısının
azalması, Girit Savaş’ından sonra donanmanın ihmal edilmesi

ÖRNEK: Duraklama Döneminde, askerlikle ilgili olmayanların Yeniçeri Ocağı’na alınmasıyla devletin maaş alan yeniçeri sayısı artmış; ayrıca, tımar sisteminin bozulmasıyla da
köylü toprağını bırakarak şehirlere göç etmek zorunda kalmıştır.
Aşağıdakilerin hangisinde, bu iki durumun da önemli bir rolü vardır?
A) Ülke ekonomisinin bozulması
B) Eğitime önem verilmesi
C) Dış ülkelerle diplomatik ilişkiler kurulması
D) Toprağın, elde edilen gelire göre gruplara ayrılması
E) El sanatlarında gelişme olması
1992 ÖSS

ÇÖZÜM: Yeniçeri sayısının artması devletin daha fazla maaşlı asker beslemesine neden olmuş, tımar sisteminin bozulması ile köyler boş kalmış ve tarımsal üretim azalmıştır.
Bu durumlar, ülke ekonomisinin bozulması ile ilgilidir.
Yanıt A
Eğitim – Öğretimin Bozulması (İlmiye Sınıfının Bozulması): Uzun bir eğitim döneminden sonra verilen müderrislik, ulemalık gibi unvanların bu dönemde rastgele ve rüşvet karşılığı dağıtılması, pozitif bilimlerinin medreselerde okutulmasına karşı çıkılması, dar bir dünya görüşünün ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Yargının Bozulması: Ulemanın nüfuzunu kendi kişisel çıkarları için kullanmaları, yüksek yargı gibi makamlara ehil olmayan kişilerin getirilmesi halkın adalete olan güvenini sarsmıştır.
ÖRNEK: Aşağıdakilerden hangisi, Osmanlı İmparatorluğumun duraklamasına yol açan iç nedenlerden biridir?
A) Ülkede, çeşitli milletlerden ve dinlerden kişiler bulunması
B) Yeni ticaret yollarının keşfi
C) Avrupa’nın bilim ve teknikte ilerlemesi
D) Avrupa Hristiyanlarının OsmanlIlara birlikte karşı koyması
E) imparatorluğun doğal sınırlara ulaşması
1988 ÖSS
ÇÖZÜM: Osmanlı Devleti’nin çeşit iç durumu ile ilgilidir. B, C, D ve E seçeneklerinde verilen gelişmeler Osmanlının duraklamasının dış nedenleridir.
Yanıt A

Duraklamanın Dış Nedenleri

İmparatorluğun Doğal Sınırlara Ulaşması: Osmanlı imparatorluğu XVI. yy. sonunda doğuda Zağnos Dağları, Hazar Denizi ve Kafkasya; güneyde Umman Denizi ve Büyük Sahra’ya kadar uzanıyordu. Batıda Avusturya sınırına kadar uzanan topraklarla imparatorluk doğal sınırlara ulaşmıştı. Bu sınırlardan sonra fetihlerin ilerlemesi zorlaşmıştır.
Avrupa’daki Yeniliklere Osmanlı Devleti’nin Ayak Uyduramaması: Coğrafi Keşifler, Rönesans ve Reform Hareketleri sonucunda Avrupa’da, “Aydınlanma Çağı” yaşanmıştı.
Osmanlı’da yeniliklere karşı tepkilerin olması bilimsel gelişmelerin yavaşlamasına neden olmuştu.
Güçlü Devletlere Komşu Olunması: Doğuda İran, batıda Avusturya, kuzeyde Rusya gibi güçlü devletlerle komşu olunması ve Avrupa devletlerinin kutsal ittifaklar kurması
Ticaret Yollarmm Yön Değiştirmesi: Coğrafi Keşiflerle yeni ticaret yollarının bulunmasıyla Osmanlı’nın elindeki yollar önemini yitirmiştir. Osmanlı gümrük gelirlerinde büyük
bir azalma olmuş bu olay ekonomiyi olumsuz yönde etkilemiştir.

İÇ İSYANLAR

XVI. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı imparatorluğu’nda idari, askerî ve ekonomik nedenlerle isyanlar çıkmıştır.

İç İsyanların Nedenleri

1. Merkezî idarenin ve taşra yönetiminin bozulması
2. Başkentte ve eyaletlerde bazı devlet adamlarının ve yerel idarecilerin halka kötü davranması
3. Adam kayırma ve haksızlıkların olması
4. Vergi dağılımının adaletsiz yapılması
5. Uzun süren savaşlarda tımarlı sipahilerin topraklarından uzak kalması nedeniyle tarım yapılamaması  ve tımar sisteminin bozulması
6. Kapıkulu askerlerinin maaşlarının (ulufe) zamanında ödenememesi
İstanbul İsyanları: Genellikle kapıkulu askerlerinin neden olduğu isyanlardır. Merkez isyanları da denir. En önemlileri III. Murat, Genç Osman ve IV. Murat devrindeki isyanlardır. Yeniçeri Ocağı’nda, Duraklama Dönemine kadar “Ocak devlet içindir.” anlayışı egemenken, bu dönemden sonra “Devlet ocak içindir.” anlayışı egemen olmaya başlamıştır, merkezî otorite bozulmuştur.

ÖRNEK: Yeniçeri Ocağı’nda, Duraklama Dönemine kadar “Ocak devlet içindir.” anlayışı egemenken, bu dönemden sonra “Devlet ocak içindir.” anlayışı egemen olmaya başlamıştır.
Aşağ>dakilerden hangisi, Yeniçeri Ocağı’ndaki bu anlayış değişikliğinin bir sonucu değildir?
A) Devletin güçlü bir dayanağını yitirmesi
B) Yeniçeri Ocağı’nın saygınlığının artması
C) Gerilemenin hız kazanması
D) Savaşlarda yenilginin artması
E) isyanların artması
1997 ÖSS
ÇÖZÜM: Duraklama dönemindeki anlayış değişikliği devletin önemli bir dayanağını yitirmesine, gerilemenin hız kazanmasına, savaşların artmasına neden olmuştur. Bu durum Yeniçerilerin saygınlığını yaralayan bir gelişmedir.
Yanıt B
Celali İsyanları: XVI. ve XVII. yy. Anadolu da çıkan isyanlar “Celali isyanları” olarak adlandırılır. Yavuz Sultan Selim dönemine kadar uzanan isyanların en önemlileri Karayazıcı, Deli Hasan, Canbolatoğlu, Abaza Hasan Paşa isyanlarıdır. Tımar sisteminin bozulması, uzun süren ve başarılı olunamayan savaşlar isyanların çıkmasında etkili olmuştur. isyanlar I. Ahmet döneminde artmış ve Kuyucu Murat Paşa ve Tiryaki Hasan Paşa gibi sadrazamlar sert önlemlerle isyanları bastırıp devlet otoritesini sağlamışlardır.
ÖRNEK: Aşağıdakilerden hangisi Celali isyanlarmm nedenlerinden biri değildir?
A) iltizam sisteminin kaldırılması
B) Halkın ödeme gücünün azalması
C) Savaşların uzun sürmesi ve başarısız olması
D) Halkın devlete olan güven ve bağlılığının azalması
E) Yüksek oranda vergi ödemek zorunda kalan köylünün toprağını bırakmak zorunda kalması
2008 ÖSS
ÇÖZÜM: iltizam sistemi devletin nakit gelirini karşılamak için toprağın vergi gelirini mültezimlere satmasıdır. Bu durum köylü üzerinde ağır vergilerin konulmasına neden olmuştur.
iltizam sisteminin kaldırılması, II. Mahmut dönemi gelişmeleri arasında gösterilebilir.
Yanıt A
Eyalet İsyanları: XVII. yüzyılda Eflak, Boğdan ve Erdel gibi bağlı beyliklerde çıkan isyanlardır. Merkezî otoritenin zayıflaması temel nedendir. Eyalet isyanlarını IV. Murat
ve Köprülü Mehmet Paşa bastırmaya çalışmıştır.

İç İsyanların Sonuçları

1. Devletin merkezinde ve taşrada otoritesi ve güvenlik sarsıldı.
2. Üretim azaldı ve tarım ürünlerinin fiyatları arttı.
3. Ekonomide gerileme yaşandı.
4. Köyden kente göçler oldu.
5. Yapılan savaşların ve ıslahat hareketlerinin başarısız olmasına sebep oldu.
SORU: XVII. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nde ekonomik durumun bozulması ve merkezî yönetimin zayıflamasına paralel olarak aşağıdakilerin hangisinde azalma olduğu savunulabilir?
A) Vergi miktarı
B) Ayanların nüfusu
C) Timarlı sipahi sayısı
D) Padişah değişikliği
E) Yeniçerilerin baskısı
2008 ÖSS
ÇÖZÜM: Devlet otoritesinin bozulduğu Osmanlı Devleti’nde ayanların nüfuzu, yeniçeri baskısı ve padişah değişklikleri artmıştır. Ekonomik bozulmaya paralel alınarak vergi miktarı
artmış, tımarlı sipahi sayısı azalmıştır.
Yanıt C