Özne

Cümlede eylemi gerçekleştiren öğeye ya da meydana gelen oluşumun sahibine özne denir.
Cümlenin yüklemi fiilse ………..AN KİM? …AN NE? Cümlenin yüklemi isimse ………OLAN KİM? …OLAN NE? sorularını sorarak özneyi buluruz.
Atletler koşuyor: (koşan kim?)
Havalar soğudu. (soğuyan ne?)
Abim çok mutlu. (mutlu olan kim?)
Önlüğü kirliydi. (kirli olan ne?)
Özne hal eki almaz. Çokluk ya da iyelik eki alabilir.
Dergiler bize ne zaman verilecek?
Sen, artık benim için çok değerlisin.

• Her türlü söz öbeği özne olabilir: isim ve sıfat tamlamaları, edat grupları, ünlem grupları, fiilimsi grupları vb.

Değerlendirmeye başlamadan önce uzun araştırmalar yapmak gerekir.
Yurdun iç kesimlerinde yaşayan insanlar, tarımla uğraşıyorlar.

•  Kimi cümlelerde özne ile yüklem kaynaşmıştır. Bu ifadeleri olduğu gibi yüklem sayarız.

Sert ve soğuk bir mart gecesiydi.
Özgün ve insana huzur veren bir anlayıştı.

•  Yüklemi edilgen çatılı fiil olan cümlelerde nesne, özne konumuna geçtiği için buna sözde özne denir. Bunun dışındaki tüm cümlelerin öznesi gerçek öznedir.

Ev biraz ucuza satıldı. (sözde özne)
Kağıtlar aceleyle yakıldı. (sözde özne)
Tüm parçalar değiştirildi. (sözde özne)

•  Bazı cümlelerde özne söylenmez, biz yine de öznenin kim olduğunu anlarız. Bu tarz öznelere gizli özne denir.

Bu akşam sizi ziyarete geleceğim. (ben)
fiu konuyu hemen halledin. (siz)
Gizli özne, hem gerçek hem de sözde özne barındıran cümlelerde bulunabilir.
Ahmet’e bir kitap hediye etti. (O–gizli – gerçek özne)
Size hediye edildi. (O – gizli – sözde özne)

Örnek: Aşağıdaki sorulardan hangisi özneyi buldurmaya yöneliktir?
A) Ayşe, Türkan’ı dün okulda mı aradı?
B) Ayşe dün okulda Türkan’ı mı aradı?
C) Türkan’ı dün okulda Ayşe mi aradı?
D) Türkan’ı Ayşe dün mü aradı?
E) Türkan dün Ayşe’yi niçin aradı?

Çözüm: C seçeneğinde soru, “Ayşe” öznesini buldurmaya yöneliktir.
Yanıt C

# Sözde özneli cümleler, “… tarafından, …çe” ifadesi almışsa bu ifadeye de örtülü özne adı verilmektedir.
Hırsızlar ekipler tarafından yakalandı.
Hırsızlar: sözde özne
Ekipler: Örtülü özne

•  Geçişiz fiiller (durum ve oluş fiilleri) edilgen yüklem yapıldıklarında cümlede hiçbir şekilde özne bulunmaz.

Beş günde kasabaya varıldı. (özne yok)
Tepenin kenarında birkaç dakika duruldu.(özne yok)

•  Sıralı, bağlı cümlelerde özne ortak olabilir.

Kadıncağız erken yatar, “Sabaha ya kısmet” derdi.

•  Deyimlerin kullanıldığı cümlelerde özne herhangi bir öğenin içinde kalabilir.

Son zamanlarda canım biraz sıkkın. (deyim-canı sıkkın olmak, özne-canım)

• Öznenin açıklaması olabilir.

Zeynep -köyün yetimi- bir gün yanıma geldi.

• Hitaplarda hitap edilen kişi ya da kişiler şekil olarak özne değildir. Ancak özne özelliği taşırlar.

Beyler, biraz sessiz olun. (özne-siz)
Asker, hemen buraya gel. (özne-sen)

•  Özneler tekrarlardan oluşabilir.

Anılar, anılar beni senden ayırdılar.

•  Cümlede birden çok özne bulunabilir:

Yaşlılar, gençler, kısacası herkes aynı görüşteydi.