Özne yüklem uyumu

Yüklem ile özne arasında belli açılardan bir uyum bulunur. Bu uyumun olmaması anlatım bozukluğuna yol açar.

Tekillik-çoğulluk açısından uyum

Türkçede özne ile yüklem arasında tekillik çoğulluk bakımından belli uyum kuralları bulunur. Bunlar aşağıdadır:

• Özne insansa ve tekilse yüklem tekil olur.

Sabah Serkan seni sordu.

• Özne insansa ve çoğulsa yüklem hem tekil hem çoğul olabilir.

Dostların seni sordular.

Dostların seni sordu.

• Saygı, nezaket, alay, küçümseme bildiren cümlelerde yüklem çoğul olabilir.

Tevfik Bey, sizi sordular.

Yüksel Hanım lütfettiler.

•  İnsan dışı varlıklar (cansız varlıklar, bitkiler, hayvanlar, organ adları,) ve soyut kavramlar (zaman ve eylem adları) tekil veya çoğul özne olduklarında yüklem tekil olur.

Soğuklar aniden bastırdı.

Okullar tatil edildi.

Çiçekler hızla büyüyor.

Gözlerim görmez oldu.

Bu gitmeler gitmek değil.

Sözcüklerin uçuyor.

Yıllar gelip geçiyor.

• İnsan dışı unsurlar kişileştirilirse yüklem çoğul olabilir.

Ağaçlar neşeyle sohbet ediyorlar.

•  Belgisiz zamirler özne olursa yüklem tekil olur.

Herkes burada olacak.

Kimse dışarıya çıkmasın.

• Özne sayılı olarak verilmişse yüklem de tekil olur.

Beş kişi içeriye daldı.

Binlerce gönüllü öne atıldı.

•  “Var, yok” sözcükleri cümlenin yükleminde bulunduğunda özne çoğul dahi olsa, bu sözcükler çoğul eki almaz.

Dükkanda arkadaşlarım var.

Büroda çalışanlar şimdi yoktu.

• Özne çoğul olduğu halde bir topluluğun yerine kullanılmışsa yüklem tekil olabilir.

Yaşlılar kahvelerde vakit geçiriyor.

Örnek: Aşağıdakilerden hangisinde soru, cümlede bildirilen eylemi yapanı bulmaya yöneliktir?

A) Kardeşin hangi okula gidiyor?

B) Gönderdiğim paketi almadın mı?

C) Bu resmi hangi öğrenci yapmış?

D) Arkadaşın o kitabı nereden almış?

E) Otobüste kime selam verdin?

1986 ÖSS

Çözüm: C'de “Bu resmi hangi öğrenci yapmış?” sorusu eylemi yapanı yani özneyi buldurmaya yöneliktir.

Yanıt C

Kişi bakımından uyum kuralları

Birden çok kişi zamirinin bulunduğu cümleler belli kurallar çerçevesinde bu şahısların hepsini kapsayacak bir kişiye göre çekimlenir. Burada kural şudur:

•  Cümlede ben veya biz varsa, yüklem biz'e göre çekimlenir.

Ahu ve ben çok iyi anlaşırız.

Sadece sen ve ben kaldık burada.

Binaya sen, ben ve o gideceğiz.

•  Cümlede ben, biz yoksa onların yerine sen, siz zamirleri varsa yüklem siz'e göre çekimlenir.

Bu işi sen ve Murat beraber yapacaksınız.

Sen ve onlar niye anlaşamıyorsunuz.

•  Cümlede ben, biz, sen, siz yoksa ve birden fazla kişi varsa o zaman onlar'a göre çekimlenir.

O ve Bilal yarın gelmeyeceklermiş.

•  Bazen birinci tekil kişi alçakgönüllülük göstermek istediğinde yüklem biz'e göre çekimlenebilir.

Yıldırımlar yaratan bir ırkın evladıyız.

Olumluluk – olumsuzluk açısından

• Bazı belgisiz zamirler yüklemi olumluluk-olumsuzluk açısından kısıtlarlar.

Hiç kimse seni istemiyor.(hiç kimse'den sonra olumsuz yüklem gelir.)

• Herkes başarılı olacağını düşünüyor.(herkes'ten sonra olumlu yüklem gelir.)