SES BiLGiSi

1. Büyük Sesli (Ünlü) Uyumu

Sesli harşerin “kalınlık – incelik” bakımından uyumudur. Büyük ünlü uyumu

kuralına göre:

a) Kelimenin ilk hecesindeki sesli harf inceyse diğer hecelerdeki sesli harşer de ince olmalıdır.

Ö ğ r e t i m
Ø Ø Ø
ince ince ince

g ö z l ü k ç ü l e r
Ø Ø Ø Ø
ince ince ince ince

b) Kelimenin ilk hecesindeki sesli kalınsa diğer hecelerdeki sesliler de
kalın olmalıdır.

O r m a n l a r ı m ı z k u r a l
Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø
kalın kalın kalın kalın kalın kalın kalın

Örnek

Aşağıdaki kelimelerin hangisinde büyük ünlü uyumu yoktur?

A) Mahallede
B) Gezerken
C) Arkadaşlarımı
D) Görmüşler

B' de, G e z e r k e n ( uyar )
Ø Ø Ø
i i i

C' de, A r k a d a ş l a r ı m ı ( uyar )
Ø Ø Ø Ø Ø Ø
k k k k k k

D' de, G ö r m ü ş l e r (uyar)
Ø Ø Ø
i i i

A' da, M a h a ll e d e ( uymaz)
Ø Ø Ø Ø
k k i i

B ve D seçeneklerindeki sözcükler ince ünlülerden; C seçeneğindeki sözcük kalın ünlülerden oluşmaktadır. A
seçeneğindeki sözcük ise hem ince hem kalın ünlülerden oluştuğu için büyük ünlü uyumuna uymaz.

Yanıt A

Büyük Ünlü Uyumuyla ilgili bazı Özellikler:

a) Türkçe olup da zamanla ses değişikliğine uğramış kelimeler büyük ünlü uyumuna uymazlar.

anne (ana) hangi (hangı)
elma (alma) kardeş (karındaş)

b) Birleşik kelimeler ve tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

akşamsefası dert
bilgisayar gül

c) Yabancı dillerden girmiş bazı kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz.

televizyon mobilya
kitap tarih

d) Türkçede eklerin sahip oldukları sesli harşer, sözcüğün son ünlüsüyle uyum gösterir. Bu kural büyük ünlü
uyumuna uymayan sözcükler için de geçerlidir.

e) Bazı ekler büyük ünlü uyumuna aykırıdır.

Küçük Ünlü Uyumu

Sesli harşerin düzlük – yuvarlaklık uyumudur.

a) Sözcüğün ilk hecesindeki sesli harf düz (a, e, ı, i) ise diğer hecelerdeki
ünlüler de düz (a, e, ı, i,) olmalıdır.

b) Sözcüğün ilk hecesindeki sesli harf

yuvarlak (o, ö, u, ü) ise diğer hecelerdeki ünlüler ya düz geniş (a, e) yada dar yuvarlak (u, ü) olmalıdır.

Küçük Ünlü Uyumu ile ilgili Bazı Özellikler:

a) Tek heceli, birleşik yapılı ve yabancı kökenli sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz.

taş, ilkokul, televizyon

b) “– ki” eki bazen küçük ünlü uyumunu bozarken bazen de yuvarlaklaşarak küçük ünlü uyumuna uyar.

dün – kü (uyar)
ordunun – ki (uymaz)

c) “–yor” eki daima küçük ünlü uyumunu bozar.

koşu – yor, taşı – yor

d) Küçük ünlü uyumu sözcüğün bütününde değil, bir önceki heceye göre değerlendirilir.

Örnek

Aşağıdaki seçeneklerde yer alan kelimelerden hangisi küçük ses uyumu kuralına uymaz?

A) Yolculuk
B) Yürümek
C) Oturum
D) Savunmak

Sesli (Hece) Düşmesi

Dilimizdeki baz› sözcükler türetilirken ya da çekimlenirken sesli harflerinden birini
kaybederler. Bu ses olayına sesli (hece) düşmesi denir.
Farklı nedenler kaynaklanabilir:

a. Ek gelmesiyle

b. Türetilirken

sarI + ar – > sarar
kavUr + uk > kavruk

c. Birleşik Yapılı Kelimelerden

kahvE + altı > kahvaltı
nE + asıl > nasıl