Ses Bilgisi

Yeryüzündeki her dilin kendine has sesleri vardır. Dildeki sesler sözcük içinde bir araya gelirken çeşitli değişikliklere
uğrar. Bu başlık altında dilimizdeki ses yapısına ve seslerin özelliklerine değinilecektir.

SESLi (ÜNLÜ) HARFLER

KALIN A, I, O, U
İNCE E, i, Ö, Ü

DÜZ A, E, I, İ
YUVARLAK O, Ö, U, Ü

GENİŞ A, E, O, Ö
DAR I, İ, U, Ü

A kalın, düz, geniş
I kalın, düz, dar
O Kalın, yuvarlak, geniş
U kalın, yuvarlak, dar
E ince, düz, geniş
İ ince, düz, dar
Ö ince, yuvarlak, geniş
Ü ince, yuvarlak, geniş

KALINLIK – iNCELiK UYUMU (Büyük ünlü uyumu kuralı)

Dilimizde kalın harşerden (a, ı, o, u) sonra kalın harşer, ince harşerden (e, i, ö, ü) sonra da ince harşer gelir.
Bu kalınlık–incelik uyumu kuralıdır. Türkçe sözcüklerin çoğu bu kurala uymaktadır.

örnek

b a ş a r ı y o r u z … kalınlık incelik uyumuna uygun

K K K K K

s a n a y i l e ş m e … kalınlık incelik uyumuna aykırı

K K i i i

Kimi Türkçe sözcükler bu kurala uymaz: anne, elma,kardeş, hangi gibi
Büyük ünlü uyumu kuralına uyan her kelimeye Türkçedir diyemeyiz, çünkü yabancı olup da bu kurala
uyan çok sayıda sözcük de vardır. Türkçedeki bazı ekler hem ince hem kalın şekilleri
olmadığından uyuma aykırı olabilir.

DÜZLÜK – YUVARLAKLIK UYUMU (Küçük ünlü uyumu kuralı)

Büyük ünlü uyumunu da dikkate alarak düz seslilerden sonra düz seslilerin, yuvarlak seslilerden sonra düz-geniş
veya dar-yuvarlak seslilerin gelmesidir.

Yani A, E, I, i’den sonra ……………………….. .. A, E, I, i;
O, Ö, U, Ü’den sonra ………………………. A, E, U, Ü gelmelidir.

.NOT

Birleşik yapılı ve tek heceli sözcüklerde kalınlık ve incelik uyumu aranmaz

– yor – ken – leyin – imtrak – ki – daş – gil

uyar – atıyor – düşünürken – geceleyin – sarımtırak – işteki – vatandaş – ninemgil – uymaz – geziyor – çalışırken – akşamleyin – mavimtrak
kitaptaki – meslektaş – amcamgil

Y a p ı ş k a n …… ………………… düzlük – yuvarlak uyumuna uygun
B a l o n c u ……………… düzlük – yuvarlaklık uyumuna aykırı
Duygusal:………………………………………..uygun
Konservatuar:………………………………….uygun değil

Hem kalınlık-incelik hem de düzlük-yuvarlaklık uyumunu dikkate alırsak o zaman aşağıdaki tablo ortaya
çıkacaktır.

Düzlük – yuvarlaklık uyumuna aykırı örnekler:

A’dan sonra U gelmesi: yağmur, çamur, kavun, avuç,samur, savunmak vb. Bahsedilen sözcüklerin çoğu Türkçe
olmakla beraber uyuma aykırıdırlar.
A’dan sonra O gelmesi: balon, salon vb.
Ü’den sonra i gelmesi: ümit, güzide vb.

“- YOR” eki düzlük yuvarlaklık uyumuna daima aykırıdır.
koşmuyor, anlamıyor vb.

NOT

Birleşik yapılı ve tek heceli sözcüklerde düzlük–yuvarlaklık uyumu aranmaz.

A’dan sonra A veya I gelir damak, satır
I’dan sonra A veya I gelir ıslak, ılık
O’dan sonra A veya I gelir onay, koyun
U’dan sonra A veya U gelir uzay, uslu
E’den sonra A veya U gelir bere, derin
i’den sonra E veya i gelir irem, ikilik
Ö’den sonra E veya i gelir ödlek, öcü
Ü’den sonra E veya Ü gelir üye, kütük
E veya Ü gelir