Ünlü Düşmesi (Hece düşmesi)

Bazı sebeplerden ötürü sözcükteki ünlülerden birinin düşmesidir.

Bu ses olayı değişik nedenlerle meydana gelebilir:

basit sözcüklerde

çekim eki sonuç:

göğüs + ünde = göğsünde
bağır + ına = bağrına
omuz + a = omza
şehir + e = şehre

türemiş sözcüklerde

yapım eki sonuç:
ayır + ıntı = ayrıntı
çevir+ e = çevre
sarı + ar = sarar–
sızı + la = sızla–

birleşik sözcüklerde

sonuç
ne + asıl = nasıl
cuma + ertesi = cumartesi
kahır+ olmak = kahrolmak
sabır+ eylemek = sabreylemek

Yardımcı Ünlü

Ünsüzle bitip ünsüzle başlayan eklerden alan sözcükler araya ı, i, u, ü gibi yardımcı sesleri katarlar
yak – ı yor = yakıyor
sev – i yor = seviyor

Ünlü Değişmesi

Yalnızca bir iki sözcükte (I. ve II. tekil kişi zamirleri) görülür. Sözcük hal eki aldığında içindeki ünlüler değişir.

ben + e = sana
sen + e = bana

Ünlü Türemesi

Kelimelerde türeme kurallarının dışında yeni bir harfin ortaya çıkmasıdır.

sap a sağlam = sapasağlam
güp e gündüz = güpegündüz
düp e düz = düpedüz
az ı cık = azıcık
bir i cik = biricik
dar a cık = daracık

Ünlü Daralması

“A, E” ile biten eylemlere “YOR” eki getirildiğinde bu sesler
I, ‹, U, Ü’ye dönüşür.
gözle + yor = gözlüyor
ara + yor = arıyor
durma + yor = durmuyor
gelme + yor = gelmiyor
çatırda + yor = çatırdıyor
yaşa + yor = yaşıyor
ye + yor = yiyor
ye + ecek = yiyecek
de + e = diye

Örnek

Önce baygın bir iniltiydi yamaçtan duyulan, Sonra bir gölge belirmişti kuş uçmaz yoldan;
Köyümün titreterek bağrı yanık toprağını inliyor, baktım, uzaktan görünen bir kağnı…
Bu dizede aşağıda verilen ses olaylarından hangisi
yoktur?

A) Ünlü düşmesi
B) Ünsüz düşmesi
C) Sert ünsüz yumuşaması
D) Ünlü daralması
E) Ünsüz benzeşmesi

“Bağır” sözcüğünde ünlü düşmesi, “toprak” sözcüğünde ünsüz yumuşaması, “inliyor” sözcüğünde ünlü daralması,
yamaçtan sözcüğünde ünsüz benzeşmesi görülüyor. Verilen dizelerde ünsüz düşmesini örnekleyen bir kullanım yoktur.

Yanıt B

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)

Sert ünsüzlerle biten sözcüklere c, d, g sesleri ile başlayan bir ek geldiğinde bu eklerin ilk harşeri uyuma girerek benzeşir.

kitap + cı = kitapçı
at + dık = attık
bit + gi = bitki
ağaç + da = ağaçta
hafif + ce = hafifçe
seç + gin = seçkin

Ünsüz Yumuşaması

Türkçe sözcüklerin sonundaki sert-süreksiz harşer (p, ç, t, k), sesli ile başlayan bir ek aldıklarında yumuşayıp b, c, d, g, ğ’ye döner.

kitap + a = kitaba
geldik + im = geldiğim
git + iyor = gidiyor
uç + u = ucu
ahenk + i = ahengi

Ünsüz Düşmesi

Türeme sırasında ünsüz harşerden biri düşerse ünsüz düşmesi meydana gelir. Genellikle “k” ile biten sözcüklerde bu ses olayı görülür.

ufak + cık = ufacık
küçük + cük = küçücük
yumuşak + cık = yumuşacık
yüksek + l = yüksel

Ünsüz Türemesi

Kimi Arapça sözcükler Türkçeye geçtiklerinde sondaki sessiz harfi yitirir. Bu sözcükler sesli ile başlayan bir ek
ya da sözcük aldıklarında orijinal hallerine döner.
Arapça Türkçe Ünsüz Türemiş şekli

hakk hak + ında = hakkında
hiss his + etmek = hissetmek
redd ret + i = reddi
zann zan + ıyla = zannıyla

Ünsüz Değişmesi

içinde “nb” seslerini barındıran sözcüklerde, “nb”nin “mb”ye dönüşmesidir.

kanbur > kambur canbaz > cambaz
çenber > çember penbe > pembe
anber > amber kanber > kamber
tenbih > tembih cünbüş > cümbüş

Kaynaşma (yardımcı ses)

Kelime içinde herhangi bir görevi olmayan, sesli harşerin arasına getirilen “Y, Ş, S, N” sessizleridir.

KAYNAŞTIRMA

ayva–y–ı sene–y–e
gözle–y–en dinle–y–ip
gelme–y–ecek öde–y–ecek
gitti–y–se doğru–y–muş

Y KAYNAŞTIRMA

araba–s–ı düşünce–s–i

S KAYNAŞTIRMA

araba–s–ı–n–ı çantası–n–ı
şu–n–u o–n–a
ayva–n–ın çantası–n–ın

N KAYNATIRMA

altı–ş–ar iki–ş–er

ULAMA

Ünsüz ile biten bir sözcükten sonra sesli ile başlayan bir sözcük gelirse okunuşta bu iki sözcük birbirine eklenmiş
olur.
Örnek:

Kasanın içinden çıkan elmaların üçünü çöpe attı.