Zıt kavramları karşılayan sözcüklerin aynı beyit ya da mısrada kullanılmasıyla yapılan sanattır.
Neden böyle düşman görünürsünüz
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar
Bu dizelerde dost ve düşman karşıt nitelikteki kavramlardır. Böylece tezat sanatı yapılmıştır.
Çoğu kimselerce bilinen bir olayın hatırlatılması sanatıdır.
Canan aramızda bir adındı
Şirin gibi hüsn ü ana ünvan
Bu dizelerde Ferhad ile fiirin hikayesindeki kahramanlardan güzelliğiyle meşhur fiirin'e işaret edilmektedir.
Bir varlığı, olayı ya da duyguyu olduğundan fazla gösterme sanatıdır.
Üç şanlı harbin arşa asılmış silahları
Parladı yaşlı gözlere bayram sabahları
Bu dizelerde üç şanlı savaşın silahlarının arşa asılması mübağalıdır.
Bir mısra ya da söz içinde bir ahenk meydana getirecek şekilde aynı sesin veya hecenin tekrarlanmasına “aliterasyon” denir. Aliterasyon, bir söyleyiş sanatı olmayıp şiirde ahenk unsurudur.
Bülbül güle bir gül dedi gül gülmedi gitti
Bülbül güle gül bülbüle yâr olmadı gitti
Bu beyitte, aliterasyon “l, g” sesleriyle sağlanmıştır.
Düzyazıda cümle içinde veya sonunda yapılan uyaklardır. Seci, Divan edebiyatında kullanılmıştır. Yazıya güzellik vermek düşüncesi ile yapılır.
Sözlerim evsâfınıza münhasır / Gözlerim eltafınıza muntazır.
Bu cümlede “münhasır- muntazır” sözcükleriyle iç kafiye yani seci yapılmıştır.
Sözün etkisini güçlendirmek için bir sözcüğü ya da sözcük grubunu art arda tekrarlamaktır.
Ufkunda bir dakika görünmeksizin kara
Hür gökte, hür denizde uçar hür ufuklara
Bu dizelerde şairi etkileyen denizin sonsuzluğu ve hürriyet duygusudur. “Hür” sözcükleri tekrar edilerek tekrir sanatı yapılmıştır.
Sözü, okuyucu üzerinde bir sürpriz tesiri yapacak biçimde, beklenmedik bir sonuca bağlama sanatıdır. Sözün başında söylenen husus ile bitimindeki husus çatışırsa terdit sanatı meydana gelir.
Geldiler beklenen çiftler ormana
Duruyor iki genç ne hoş yan yana
Bir kurşun kadına, bir de çoban
Çınlasın yıllarca orman be Ali!
Görünce uzanmış yar kucağına
Boynunu dolamış zülfü bağına
Kurşunu kahpeye atacağına
Kendine çevirdin… Aman be Ali!
Birinci dörtlükte Ali'nin kadınla çobanı öldüreceğini beklerken şiirin İkinci dörtlüğünde Ali kendini öldürüyor. Böylece söz beklenmedik bir sonuca bağlanıyor.
Yazılı ve sözlü anlatımlarda atasözü ve özdeyiş kullanma sanatıdır. Söz söylenen kişiyi ikna etme maksadıyla yapılır.
Kuvvetli duygu ve heyecanlar bu sanatla anlatılır. Şairin çok duygulanması ve heyecanlanması sonucu ortaya çıkar.
Örneklerde de görüldüğü gibi “ey” sözcüğüyle bir seslenme söz konusudur. Böylece nida sanatı yapılmıştır.
Kısa ve özlü sözle çok şey anlatma sanatıdır. Atasözü ve özdeyişler en güzel icaz örnekleridir.
Şairin cevabını bildiği bir konuyu soru şeklinde söylemesine istifhâm sanatı denir.
Bir düzenin tersinden okunuşu ile aynı manayı veren yeni bir dize oluşturmaktır. Bir zekâ ürünüdür. Güzel bir şekilde düzenlenirse sözün manası kuvvetlendirilmiş olur.
Söylenirken dudakların birbirine değdiği b,p,f,v,m gibi dudak ünsüzlerinin dizelerde kullanılmamasıdır.