Toprağın Hikayesi Konu Anlatımı

Taşların Çözülmesi

Yerkabuğunun ana malzemesi olan taşların parçalanıp ufalanması ya da erime ve çürümesi olaylarına çözülme denir.

Taşların çözülmesi 3 yolla olur.

1. Fiziksel (Mekanik)
2. Kimyasal
3. Organik

1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme
Taşların kimyasal yapılarında bir değişme olmadan fiziki görünümlerindeki (kırılma, parçalanma, ufalanma) değişmelerdir.

Taşların fiziksel çözülmesindeki en önemli etki sıcaklık farkıdır. Gündüz ısınan taşlar genleşir gece ise soğumayla beraber büzülür, böylece hergün tekrarlanan bu olay sonucunda taşlarda parçalanma gerçekleşir.

Fiziksel çözülmenin Dünya’da en çok gerçekleştiği yerler çöllerdir. Ülkemizde karaların iç kesimlerinde ve dağlık alanlarda yaygındır.

Not:Soğuk bölgelerde kaya çatlaklarına sızan suların donmasıyla da fiziksel çözünme gerçekleşir. Örneğin; Karasal ve tundra iklim bölgeleri ile dağların yüksek kesimlerinde görülür.

Örnek:
Aşağıdakilerden hangisinde mekanik çözülme en çoktur?
A) Okyanus iklimi bölgelerinde
B) Sürekli yağış alanlarında
C) Ekvator kuşağında
D) Çöl alanlarında
E) Ilıman iklim bölgelerinde

Çözüm:
Mekanik (Fiziksel) çözülmenin çok olduğu yerlerde sıcaklık farkları fazla, nem ve yağış çok azdır. Bu tanıma en uygun yerler çöllerdir.
Yanıt D

Örnek:
Günlük sıcaklık farkının fazlalığı ve donma – çözülme olaylarının sıklığı mekanik çözülmeyi hızlandırır.

Buna göre, aşağıdaki yerlerin hangisinde mekanik çözülmenin en az olması beklenir?

A) Ekvatoral ormanlar
B) Çöller
C) Kutup altı bölgeler
D) Dağların yüksek kesimleri
E) Orta kuşak karalarının iç kesimleri

Çözüm:
Mekanik(fiziksel) çözülme deniz etkisi ve nemden uzak, iç kısımlarda daha etkili olur. Nedeni günlük sıcaklık farkının fazlalığıdır. Ekvatoral bölgede nem ve sıcaklık fazladır. Yıllık ve günlük sıcaklık farkı azdır. Bu nedenle mekanik çözülmeden çok, kimyasal çözülme daha yaygındır.
Yanıt A

Örnek:

Yukarıdaki tabloda gece ve gündüz sıcaklık ortalamaları verilen beş yörenin hangisinde mekanik çözülmenin en fazla olması beklenir?
A) I B) II C) III D) IV E) V

Çözüm:
Gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı ne kadar büyük olursa çözülme o oranda artar. Dördüncü yörede sıcaklık farkı çok olduğundan mekanik çözülme en fazladır.
Yanıt D

Örnek:

Yukarıda haritada numaralarla gösterilen yerlerin
hangisinde fiziksel ufalanma en çok etkilidir?
A) I B) II C) III D) IV E) V

Çözüm:
Şekildeki II nolu yer, Yengeç Dönencesi üzerinde sürekli antisiklon alanı olan sahra çölüdür. Burada nem olmadığından günlük sıcaklık farkına bağlı olan fiziksel çözülme kuvvetlidir. Diğer yerler ise Dünyanın en çok yağış alan yerleri olup, fiziksel ufalanma etkili değildir. II nolu bölgenin bulunduğu B yanıtı doğrudur.
Yanıt B

Örnek:
Taşların mekanik yolla çözülmesi, hangi iklim tipinin yaygın olduğu bölgelerde daha çok görülür?
A) Sıcak kuşak ekvatoral
B) Sıcak kuşak muson
C) Ilıman kuşak karasal
D) Ilıman kuşak okyanus
E) Soğuk kuşak kutup

Çözüm:
Yağış miktarının düşük ve günlük sıcaklık farklarının yüksek olduğu yerlerde mekanik (fiziki) çözülme daha hızlı olur. Ilıman karasal kuşakta sıcaklık farkları nem azlığından dolayı yüksektir. Yıllık yağış miktarı düşüktür. Bu yüzden mekanik çözülme son derece kuvvetlidir.
Yanıt C

2. Kimyasal Çözülme
Suyun etkisiyle taşların içinde bulunan minerallerin eriyip birbirinden ayrılmasına denir. Sıcaklık farkının az, yağışın fazla ve dirençsiz kayaların bulunduğu yerlerde gerçekleşen çözelme çeşitidir. Dünya’da en çok Ekvatoral bölgede ülkemizde ise Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde görülür.

Örnek:
Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerdeki kayaçlarda genellikle fiziksel ufalanma, hem sıcaklığın yüksek hem de yağışın fazla olduğu yerlerdeki kayaçlarda ise genellikle kimyasal çözülme görülmektedir.Aşağıdaki tabloda üç yerde gözlenen gece ile gündüz arasındaki ortalama sıcaklık farkı, yıllık yağış miktarı ve yıllık ortalama sıcaklıklar verilmiştir.

Verilen bilgilere göre, bu yerlerin hangisindeki kayaçlarda fiziksel ufalanmanın, hangisindeki kayaçlarda kimyasal çözünmenin en çok olması beklenir?

Çözüm:
Sıcaklık farkının en fazla olduğu II’de fiziksel ufalanma, yağışın en fazla olduğu I’de kimyasal çözünme daha fazladır.
Yanıt C

3. Organik (Biyolojik) Çözülme
Bitki köklerinin ve organizmaların taşı parçalamasıyla gerçekleşen çözülmedir. Bu çözülme Dünya’da en çok Ekvatoral bölgede etkili olur. Bu çözülme diğerlerinden daha az etkilidir.

Uyarı:Taşların ufalanıp çözülmesinden sonra toprak oluşmaktadır. Kimyasal çözünme toprak oluşumunu kolaylaştırır.