C-Halifeliğin Kaldırılması

İslâm’da din ve devlet işleri birbirinden ayrılmaz parçalardır. İslâm Devleti’nin başı hem ülkesinde dini koruyan bir “imam” hem de sınırların güvenliğini sağlayan bir “Devlet başkanı” dır. Cismanî ve ruhanî olmak üzere her iki otoriteyi (iktidarı) uhdesinde toplamıştır. Hristiyanlık’ta olduğu gibi “kilise-devlet” ayırımı yoktur. İşte İslâm tarihinde “dinî” ve “dünyevî” görevleri bünyesine toplayan devlet başkanlarına “halife” denmektedir.

    Saltanatın kaldırılmasından sonra Hilâfet muhafaza edilmiş, Abdülmecit Efendi halife olarak TBMM tarafından seçilmişti. Halife Abdülmecit Efendi seçilirken kendine sadece “dini reis” olarak yetkiler verilmişti.

    Lozan sonrasında halifelik konusunda gerek Meclis’te, gerekse kamuoyunda tartışmalar yoğunlaştı. Basının önemli bir bölümü Hilâfet’in korunmasını savunmuştu. Meclis’te Halk Fırkası mebusları tarafından Halifenin yetkisini aştığı iddialarının ortaya atılmasına karşılık, aynı görüşte olmayan mebuslar da vardı.

Ortaya çıkan bu görüşlerden ilki; Mustafa Kemal Paşa’nın savunduğu gibi Hilâfet’in yabancı güçlerce kullanılabileceği endişesinden hareketle artık zararlı bir niteliğe sahip olduğu şeklindedir. İkinci tavır ise asıl halifeliğin kaldırılmasının Türkiye Cumhuriyeti’nin dış politikasında İslâm ülkeleriyle aralarındaki bağları keserek, devletin dış itibarını zedeleyebileceği mahiyetindedir.

    Mustafa Kemal Paşa, Şubat 1924’te İzmir’de iken Hilâfet’in kaldırılması kararını almıştır. İsmet Paşa, Kazım Karabekir Paşa ve Fevzi Paşa ile birlikte aldığı Hilâfet’in, Erkan-ı Harbiye-i Umumiye ile Şer’iye ve Evkaf Vekaletlerinin kaldırılma kararını daha sonra 1 Mart 1924’te meclisi açış nutkunda dile getirecektir.

    Hilâfet’in kaldırılma meselesi önce 2 Mart 1924’te Halk Fırkasın da görüşülerek kabul edildi. 3 Martta toplanan Meclis Genel kuruluna ise üç ayrı kanun teklifi sunuldu ;

1) Urfa mebusu Şeyh Saffet Efendi’yle 53 arkadaşının Hilâfetin kaldırılması ve Osmanlı hanedanının Türkiye dışına çıkarılmasıyla ilgili kanun teklifi.

2) Siirt Mebusu Halil Hulki Efendi ve 50 arkadaşının Şer’iye ve Evkaf vekaletiyle Erkan-ı Harbiye Vekaleti’nin kaldırılmasıyla ilgili kanun teklifi.

3) Manisa Mebusu Vasıf Bey ve 50 arkadaşının eğitim ve öğretimin birleştirilmesiyle ilgili kanun teklifi.

Bu kanunlarda yapılan görüşme ve tartışmalar beş saat kadar sürdü. Saat 18:45’te TBMM söz konusu tasarıları 429,430 ve 431 sayı ile kanunlaştırdı.

Buna göre “Ţer’iye ve Evkaf Vekâleti ile Erkan-ı Harbiye Vekâleti kaldırılmış, eğitim öğretim Millî Eğitim Bakanlığına bağlanarak birleştirilmiştir.

Hilâfet’in tamamen kaldırılmasıyla ilgili karar kanunlaştıktan sonra İstanbul Valisi tarafından Abdülmecit Efendi’ye tebliğ edilmiş ve yurt dışına çıkması sağlanmıştır.

Aslında halifeliğin kaldırılmasının siyasî gayeden çok daha önemli kültürel ve tarihî manası vardır. On dokuzuncu yüzyılın başlarından beri sürüp gelen yenilikçi-lâik grubun, dinci-muhafazakârlara karşı zaferini ifade etmiştir.

Hilâfetin kaldırılması yurt dışında büyük tepkilere yol açmıştır. Batı dünyası bu olayı şaşkınlıkla karşılayarak hayranlıklarını ifade etmişler, İslâm dünyası ise olumsuz tepkilerini dile getirmiştir.

d-Anayasa Hareketleri

23 Nisan 1920 tarihinden itibaren artık resmî bir hüviyet kazanan millî teşkilât gayelerini daha açık bir biçimde ortaya koymaya başlamıştır. Mustafa Kemal’in 19 Mart 1920 tarihinde askerî ve mülkî erkâna gönderdiği seçim talimatında, Meclis’in 23 Nisan 1920 tarihinde açılmasına karar verilmiş, 22 Nisan 1923 tarihli telgraf ile de söz konusu tarihten itibaren mülkî ve askerî makamların ve bütün milletin müracaat edeceği makamın “Meclis” olacağı duyurulmuştur.

23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanan BMM, yeni Türk devletinin ilk siyasî organı olarak faaliyete geçmişti. Aynı gün ilk oturumda en yaşlı üye sıfatıyla Şerif Bey, yaptığı konuşmada, “Türk milletinin yabancı köleliğine karşı çıkarak,geleceğini tayin etme hakkına sahip olduğuna ve bağımsızlık yolunda direnmek azminde olduklarını ” açıkladı.

Açılışından hemen sonra çalışmalarına başlayan BMM’nin aldığı 1 numaralı kararla İstanbul Meclis-i Mebusan’ından gelen milletvekillerinin kendi çatısı altında toplanmaları kararlaştırılmış, bununla birlikte kendi kuruluşunu da düzenlenmiştir.

24 Nisan ‘da Mustafa Kemal Paşa söz alarak geniş bir konuşma yapmış ve hükûmetin kuruluşu ile ilgili temel ilkeleri açıklamıştır. Bu ilkeler meclis tarafından kabul edilerek aynı günkü beşinci oturumda yapılan oylamada 110 rey alarak Meclis Başkanlığı’na seçilmiţtir.

Mustafa Kemal Paşa’nın hükûmet kurulmasının lüzumuna işaret eden teklifi 25 Nisan 1920 tarihinde kabul edildi ve “Kuvve-i İcraiye’nin” teşkiline karar verildi. Aynı gün yapılan görüşmelerde ayrıca Başkanlık Divanı seçimleri de tamamlandı.

Mustafa Kemal Paşa’nın Meclis’e hükûmetin kurulması ile ilgili olarak verdiği teklifte, hükûmetin yapısına ilişkin ilkeler özetle şu şekilde belirtilmîştir:

1-Hükûmet kurmak zorunludur.

2-Geçici olarak bir padişah kaymakamı (vekili) ortaya çıkarmak uygun değildir.

3-İrade-i millîye’nin vatanın kaderine hâkim olmasının kabul edilmesi zorunludur.

4-TBMM’nin üstünde güç yoktur.

5-Meclis, yasama ve yürütme yetkilerini kendinde toplamıştır.

Mustafa Kemal’in bu tekliflerinden de anlaşılacağı gibi dönemin zarureti gereği, “Meclis Hükûmeti” sisteminin uygun bulunduğu, ayrıca kuvvetler birliği prensibinin benimsenmesi lüzumu telkin edilmektedir.

23,24 ve 25 Nisan günü alınan kararların Millî Hâkimiyet ilkesine dayanan bir meclisi ve hükûmeti oluşturması bakımından anayasa niteliği taşıdığı söylenebilir.

Mustafa Kemal Paşa’nın 24 Nisan 1920’de kabul edilen anayasa niteliğindeki teklifi 13 Eylül 1920’de TBMM’ye verilerek, 18 Eylülde mecliste alınan ve siyasî ,sosyal , askerî ve idarî yönden düzenlemeleri öngören program, 20 Ocak 1921 tarihli anayasanın hazırlanmasına temel teşkil etmiştir. 20 Ocak 1921 tarihli TBMM’de 85 sayı ile kabul edilen anayasa, 23 madde ve bir de ayrı maddeden meydana gelmektedir. Bazı önemli maddeleri şunlardır:

“Madde1:Hâkimiyet bilâ kayd-u şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir.

Madde 2:İcra kudreti ve teşrii salâhiyeti milletin yegâne ve hakikî mümessili olan BMM’de tecelli ve temerküz eder.

Madde 3:Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükûmeti Büyük Millet Meclisi Hükûmeti unvanını taşır”.

Görüldüğü gibi kabul edilen bu maddelerle ayrı bir “Türkiye Devleti”nin varlığından bahsedilmektedir. Osmanlı Devleti’nin yok olmasıyla yeni bir devletin kuruluţunu, hukukî yönden belgelemiţtir.

Yeni anayasa aynı zamanda Millî Hâkimiyet’i esas alan ve vatanın kaderine Millî Hâkimiyetin temsilcisi olarak BMM’nin el koymasını mümkün kılan bir siyasî ve hukukî vesikadır.

1921 Anayasası Millî Mücadele’nin olağanüstü şartları içinde hazırlanmış geçici bir anayasadır. Meclis’in ve Millî Hükûmetin durum ve yetkisini, şekil ve niteliğini tespit ve ifade eden ilk kanundur.

1921 Anayasası’nda kuvvetler birliği sistemi hâkimdir. Türkiye‘de bütün kuvvet ve yetkilerin kaynağı millettir. Millî iradeyi millet namına temsil eden tek yetkili organ, BMM’dir. Meclis yasama ve yürütme yetkilerine sahiptir.

Kuvvetler birliğine dayanan Meclis Hükûmeti sistemi 1921 Anayasası ile ilk defa Türkiye’ye girmektedir. Reissiz bir Cumhuriyet kuran bu anayasa ile millî irade Meclis tarafından temsil ve yürütülmekte, böylece kuvvetler birliği esası, millî kuvvetlerin şuurlu bir merkezde toplanmasını ve tek bir iradeye bağlanmasını da zorunlu kılmaktadır.

20 Ocak 1921 tarihli Anayasa’da yapılan en önemli değişiklik 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilânı ile olmuş, devlet şekli bu ilanla Cumhuriyet olarak değiştirilmîştir.

1921 tarihli anayasanın kabul edilmesinden sonra siyasî alanda önemli inkılâplar gerçekleştirilmiştir. Kasım 1922’de saltanat kaldırılmış, Ekim 1923’de Cumhuriyet ilân edilmiş ve Mart 1924’te ise halifelik kaldırılmıştır; ayrıca eğitim-öğretim alanında birtakım yenilik hareketleri ile Türk milleti siyasî,sosyal ve kültürel alanında hızlı bir değişim içine girmiştir.

Bu hızlı değişimde toplumun ihtiyaçlarına cevap verebilecek yeni bir anayasanın hazırlanmasını 1924 tarihînde 491 sayı ile Teşkilât-ı Esasiye Kanunu olarak TBMM’de kabul edilmiştir.

Toplam 105 maddeden oluşan 1924 Anayasası’nın önemli maddeleri şunlardır:

1-Türkiye Devleti bir Cumhuriyet’tir.

2-Türkiye Devleti’nin dini İslâm dinidir. Resmî dili Türkçedir. Başkenti Ankara şehridir.

3-Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir.

4-TBMM milletin tek ve gerçek temsilcisi olup millet adına hâkimiyet hakkını kullanır.

5-Yasama yetkisi ve yürütme gücü BMM’de toplanır.

6-Meclis yasama yetkisini kendi kullanır.

7-Meclis yürütme yetkisini kendince seçilmiş Cumhurbaşkanı ve onun atayacağı bir Bakanlar Kurulu eliyle kullanır. Meclis, hükûmeti her vakit denetleyebilir ve düţürebilir.

8-Yargı hakkı, millet adına, usulü ve kanununa göre bağımsız mahkemeler tarafından kullanılır.

Yeni Türk Devleti’nin ikinci anayasası olan 1924 Anayasası 1921 Anayasası’nın dayandığı temel ilkelerden esinlenmiş, millî hâkimiyet, tek meclis ve kuvvetler birliği, meclisin üstünlüğü prensipleri geliştirilerek kabul edilmiştir.

1924 Anayasası, 1921 Anayasası’ndan yumuşak bir kuvvetler ayrımına yer vermekle, parlâmenter rejime geçişte bir adım daha ileri gitmiştir. Millî Hâkimiyet ve meclisin üstünlüğü sistemini geliştirmekle, anayasa alanını daha geniş ve yaygın bir şekilde düzenlemekte, kamu özgürlüklerine geniş bir şekilde yer vermektedir.

1924 Anayasası beş kez değişikliğe uğramıştır. Nisan 1928, Aralık 1931, Aralık 1934, Şubat 1937 ve Kasım 1937 tarihînde yapılan değişikliklerle devletin dini İslâm’dır ibaresi kaldırılmış, seçmen yaşı 18’den 22’ye çıkarılmış, kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmiş, Cumhuriyet Halk Partisi programındaki altı ilke anayasa ilkeleri olarak kabul edilmiştir.

1924 Anayasası dil bakımından 1945 ve 1952 yıllarında mana ve mefhumuna dokunulmaksızın iki defa değişikliğe uğramış ve 1960 yılına kadar yürürlükte kalmıştır.

e-Hukuk, Eğitim ve Sosyal Alanlarda Yapılan İnkılâp Hareketleri:

Hukuk kuralları toplum yaşayışını düzenler. Fertlerin huzur ve güven içerisinde yaşamasını sağlar. En gelişmiş toplum düzeni olan devletle, fertler arasındaki ilişki modern hukuk kurallarının uygulanmasıyla arzu edilen seviyeye ulaşır.

Yeni Türk devletinin kurulmasıyla birlikte başlayan batılılaşma hareketi zorunlu olarak devlet, cemiyet ve hukuk hayatında lâikliği bir temel prensip olarak öngörmüştür. Batı ülkelerinin kanunları, önemsiz değişikliklerle kabul edilmiş ve Türk toplumunun kısa bir zamanda Avrupa hukuk sistemine girmesi sağlanmıştır.

Mustafa Kemal Paşa Hukuk İnkılâbının gerekliliğini 1 Mart 1924’te TBMM’de şu konuşmasıyla ifade etmiştir:

“… adlî telakkimizi, adlî kanunlarımızı,adlî teşkilâtımızı,bizi şimdiye kadar şuur-i gayr-ı şuuri tesir altında bulunduran, asrın icabatına gayr-ı mutabık revabıttan (bağlardan) bir an evvel kurtarmaktır. Millet her mütemeddin memlekette (medenî memlekette) olan terakki-i adliyenin memleketin ihtiyacına tevakuf eden (uyan) esasatını istiyor.

    Milletin arzu ve ihtiyacına tâbi olarak adliyemizde her güna tesirattan silkinmek ve seri terakkiyata atılmakda asla tereddüt olunmamak lâzımdır. Hukuk-ı medeniyede,hukuk-ı ailede takip edeceğimiz yol ancak medeniyet yolu olacaktır. Hukukta idare-i maslahat ve hurafelere merbutiyet (bağlılık) milletleri uyandırmaktan men eden en ağır bir kabustur. Türk Milleti üzerinde kabus bulundurulamaz”.

    Modern hukuk sistemine ulaşmanın bir gereği olarak, özellikle 1926 yılından itibaren, büyük yenilik hareketleri yapılmaya başlanmıştır.

Medeni Kanun : İsviçre’de 1907 yılında hazırlanan ve 1912 yılında yürürlüğe giren kanundan alınarak 17 Şubat 1926 tarihinde kabul edilmiştir.

Ceza Kanunu : 1889 tarihli İtalyan ceza kanunundan alınarak 1 Mart 1926 tarihînde kabul edilmiştir.

Hâkimler Kanunu: 3 Mart 1926’da kabul edilen bir kanunla yargı organlarının bağımsızlığı ve halkın çıkarları gözetilmeye çalışılmıştır.

Ticaret Kanunu : Alman ve İtalyan kanun ve eserlerinden yararlanılarak hazırlanan kara ticareti ile ilgili kısım 29 Mayıs 1926’da deniz ticaretiyle ilgili kısım ise 15 Mayıs 1929’da yürürlüğe girmiştir.

İcra ve İflas Kanunu : 24 Nisan 1929 yılında İsviçre’den alınmış ancak faydalı olmaması neticesinde 30 Haziran 1932’de yeniden düzenlenerek kabul edilmîştir.

Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Eğitim, toplumsal bir ihtiyaçtır. Toplumun kültür ve karakterini muhafaza eder,hatta düzeltir. Bu nedenle de devlet hizmetleri arasında yer alır. Türkiye’de eğitim ve öğretimin modernleşmesi Tanzimat’la birlikte başlamış,gerçek anlamda modern eğitim-öğretim sistemine geçiş Cumhuriyet devrinde mümkün olmuştur.

Mustafa Kemal Paşa,16 Temmuz 1921’de Ankara Maarif Kongresi’nde millî kültürün önemini ve gerekliliğini şu konuşmasıyla ifade etmiştir:

“… Bir millî eğitim programından bahsederken eski devrin hurafelerinden ve fikri vasıflarımızla hiç de münasebeti olmayan yabancı fikirlerden, doğudan ve batıdan gelebilen bütün tesirlerden tamamıyla uzak, millî seciye ve tarihîmize uygun bir kültür kastediyorum.

Çünki millî dehamız tamamıyla inkişafı, ancak böyle bir kültür ile sağlanabilir. Gelişigüzel bir yabancı kültür şimdiye kadar takip olunan ecnebi kültürlerin yıkıcı sonuçlarını tekrar ettirebilir”.

Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart 1922’de TBMM’de yaptığı konuşmada eğitim-öğretim alanında yapılacak yeniliklerin temel prensiplerini tespit etmiştir;

-Hükûmetin en önemli görevi maarif işleridir.

-Eğitim-öğretim müesseseleri tek bir teşkilât tarafından idare edilmelidir.

-Hazırlanacak eğitim programı milletimizin sosyal ve hayatî ihtiyaçları ile çağın icaplarına uygun olmalıdır.

-Eğitimin hedefi milliyetçi, medeniyetçi ve ilmî zihniyete sahip bir nesil yetiţtirmektir.

Bu gelişmelerin ardından Millî Eğitim Bakanı Saruhan Mebusu Vasıf (Çınar) Bey ve elli arkadaşının Tevhid-i Tedrisat (Eğitim-öğretimin birleştirilmesi) konusundaki önergesi görüşülerek benimsenmiştir. 3 Mart 1924’de ise tasarı TBMM Genel Kurulu’na getirilmiş ve değişikliğe uğramadan kabul edilmiştir.

Eğitim ve öğretim kadrolarını Millî Eğitim Bakanlığı bünyesinde toplayan ve medreseleri kaldıran bu kanunla Türk Eğitimine “Millî”lik vasfı kazandırılmış, ayrıca millî kültür anlayışında birlik sağlanmak istenmiştir. Ayrıca, 2 Mart 1926’da kabul edilen maarif teşkilâtı hakkında kanun ile de eğitim hizmetlerine yeni düzenlemeler kazandırılmıştır.

Harf İnkılâbı; Harf İnkılâbı’na kadar bu konuda ülkemizde birçok tartışmalar yapılmıştır. Yeni Türk Devleti’nin kurulmasından sonra,1923 İzmir İktisat Kongresi’nde Lâtin harflerinin kabulü ile ilgili önerge verildiyse de kongre gündemiyle alâkalı görülmemiş, tartışılmadan Maarif Vekaleti’ne gönderilmiştir.

1927 yılı sonlarına doğru harf meselesinde ciddî çalışmalar başladı.1928 yılında Maarif Vekâleti bir alfabe encümeni kurdu. Kurul, Lâtin harflerine dayalı bir alfabe üzerinde çalışmalarda bulundu. Mustafa Kemal Paşa İstanbul Sarayburnu’nda yaptığı 8 Ağustos 1928 tarihli konuşmasında bu çalışmaların neticesi hakkında “Yeni Türk harflerini kabul ediyoruz” diyerek ilk haberi verdi.1 Kasım 1928 TBMM açış konuşmasında ise Lâtin esasından alınan Türk alfabesinin, Türk diline uygun olduğunu belirterek, okuma yazma oranı üzerinde olumlu etkiler sağlayacağını ifade etti. Daha sonra üç milletvekilinin TBMM’ye verdiği yeni Türk alfabesinin kabulü ile ilgili önerge Genel Kurul’da görüşülerek, 1 Kasım 1928 günü 1353 sayı ile kabul edildi.

|» “Türk Tarihi” Sayfasına Dön! « |

Not: İçerik, internetten alıntılanarak derlenmiştir…