Üreme ve Gelişme

Canlıların nesillerini devam ettirmek, birey sayılarını arttırmak tür ya da soyun devamlılığını sağlamak için gerçekleştirdikleri olaya üreme denir. Üreme tüm canlıların ortak özelliğidir. Ancak bir bireyin yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirmesi için üreme zorunlu değildir.

Canlılarda üreme eşeyli ve eşeysiz olmak üzere iki çeşittir

Eşeysiz Üreme

Bir hücrenin ya da bir canlının tamamen kendine benzer bireyler oluşturmasına eşeysiz üreme denir. Yavru bireyler tek bir ebeveynden oluşmaktadır.
Eşeysiz üremede döllenme görülmez. Oluşan bireyler birbirlerinin aynı olan genetik özellikleri taşıdıklarından bireyler arasında çeşitlilik oluşmaz. Bu durum yeni nesillerin değişen ortam koşullarına uyumunu zorlaştırır.

Eşeysiz üremede kalıtsal çeşitlilik ancak mutasyonlarla sağlanabilir.
Eşeysiz üreme bakterilerde, bir hücrelilerde, mantarlarda, bitkilerde sünger ve sölenter gibi bazı omurgasız hayvanlarda görülmektedir.

NOT: EŞEYSİZ ÜREME

• 
  Tek bir ata birey vardır.
• 
  Üreme temeli; hücre bölünmesine (mitoz bölünmeye)dayanır.
• 
  Döllenme görülmez.
• 
  Kalıtsal çeşitlilik sağlanmaz.
• 
  Oluşan bireyler birbirleriyle ve atalarıyla aynı genetik yapıya sahiptir.
• 
  Üreme hızı yüksektir.
• 
  Bireyler değişen ortam koşullarına uyum sağlamada dayanıksızdır.
• 
  Mutasyonlarla çeşitlilik sağlanabilir.

Eşeysiz Üreme Çeşitleri

1. Bölünerek Üreme
2. Tomurcuklanarak Üreme
3. Sporla Üreme
4. Rejenerasyon ile Üreme (Yenilenme)
5. Vejetatif Üreme

1. Bölünerek Üreme

Bakteri, mavi – yeşil algler, amip, öglena, paramesyum gibi bir hücreli canlılarda görülen üreme şeklidir.
Hücre, kalıtım materyalini replikasyonla iki katına çıkarır.
Eşlenen DNA parçaları hücrelere eşit olarak aktarılır. Bu nedenle oluşan hücreler birbirinin aynı genetik yapıya sahiptir. Fakat sitoplazma miktarları, organel sayıları,
hücre büyüklüğü gibi farklılıklara sahip olabilirler.

a. Bakterilerde Üreme

Üreme sırasında, çekirdek olmadığından profaz, metafaz,anafaz gibi evreler görülmez. DNA replikasyon geçirdikten sonra sitokinez gerçekleşir ve iki bakteri hücresi oluşur.

Bakterilerde sentrozom yoktur.

b. Amipte Üreme

Amitoz bölünme ile çoğalırlar. Bu sırada profaz, telofaz gibi çekirdek bölünmesi evreleri gerçekleşmez. Çekirdek bölünmesi, çekirdeğin boğumlanmasıyla oluşur. Sitokinez ise enine ya da boyuna her yönde olabilmektedir

c. Öglenada Üreme

Çekirdek bölünmesi tamamlandıktan sonra öglenanın göz bölgesinden boyuna bölünme başlar. Amipte sitokinez her yönde olurken öglenada (kamçılılarda) boyuna bölünme şeklinde olmaktadır.

d. Paramesyumda Üreme

Büyük ve küçük çekirdekler boğumlanır. Paramesyumun ağız bölgesinden enine bölünmesiyle sitokinez gerçekleşir.

Paramesyumda konjugasyonla eşeyli üreme de görülür.

2. Tomurcuklanarak Üreme

Bazı bir hücrelilerde, bira mayası mantarlarında, bazı bitkilerde (ciğer otları), süngerler, sölenterler gibi bazı omurgasızlarda görülür.
Ana canlıdan oluşan bir tomurcuğun gelişerek yeni bir canlıyı oluşturması olayıdır. Oluşan canlı, ana canlı ile birlikte koloni oluşturarak yaşayabilir ya da canlıdan ayrılarak bağımsız hâlde de yaşayabilir.

3. Sporla Üreme

Bazı bir hücrelilerde (Plazmodyum malarya) mantarlarda,çiçeksiz bitkilerde, su yosunlarında görülen üreme şeklidir.
Neslin devamlılığı, spor adı verilen etrafı dayanıklı örtülerle çevrili hücrelerle sağlanır. Bu hücreler ortam şartları uygunsa (sıcaklık, su miktarı…) mitoz bölünme geçirerek yeni canlıları oluşturur.

4. Rejenerasyon ile Üreme (Yenilenme)

Rejenerasyon vücutta eksilen kısımların yenilenmesi anlamına gelir. Planarya, toprak solucanı, deniz anası, deniz yıldızı gibi ilkel canlılarda görülmektedir.
Deniz anası, deniz yıldızı, planarya gibi omurgasızlarda rejenerasyonla ana canlıdan kopan parçalardan yeni bireyler oluşarak üreme sağlanmış olur. Bu canlılardaki rejenerasyon
vücut düzeyinde olmaktadır.
Yengeç, semender (kuyruklu kurbağa), kertenkele gibi canlılarda ise organ düzeyinde rejenerasyon vardır.

Örneğin
Kertenkelenin kopan kuyruğunun yerine yenisi oluşur Ancak kopan kuyruktan yeni bir canlı meydana gelmez.
Kuş ve memeliler gibi gelişmiş omurgalılarda ise doku düzeyinde rejenerasyon görülür. Bu şekilde yaralanan bölgeler onarılmış olur. Ancak bu durumda birey sayısı artmadığı için üreme değil, rejenerasyonla onarım sağlanmıştır.

Canlıların gelişmişlik derecesi arttıkça rejenerasyon yetenekleri azalmaktadır.

5. Vejetatif Üreme

Yüksek yapılı bitkilerde (çiçekli bitkilerde) kök, gövde,yaprak gibi kısımlarda, uygun koşullarda yeni bireyler oluşması şeklinde gerçekleşen eşeysiz üremedir.
Muz, turunç, kavak, söğüt, çekirdeksiz üzüm gibi tohum oluşturmayan ya da tohumu gelişmemiş bitkilerin üremesi vejetatif üreme ile sağlanır.

Vejetatif üreme tohum ile üremeye göre daha kısa zamanda gerçekleşmektedir.

Vejetatif Üreme Çeşitleri

a. Çelik ile Üreme
b. Aşı ile Üreme
c. Sürünücü Gövde ile Üreme (Stolon)
d. Dal Uçlarının Köklenmesi ile Üreme
e. Yumru Gövde ile Üreme (Nodyum)
f. Toprak Altı Gövdesi ile Üreme (Rizom)
g. Yaprak ile Üreme
h. Doku Kültürü ile Üreme

a. Çelik ile Üreme

Kesilen dal parçalarından aynı özellikte bitkiler elde edilmesidir.
Örneğin
Kavak ve söğüt ağaçlarında görülür.

b. Aşı ile Üreme
Bir bitkiden alınan özel bir kısım, başka bir bitki üzerine sarılarak bu bitki üzerinde gelişimi sağlanır.
Örneğin
Bir erik ağacına, kayısı ya da şeftali aşılanabilir. Böylece bir ağaçtan farklı meyveler elde edilmiş olur. Aynı zamanda aynı tür ağaçların daha verimli meyve vereninden, diğerine aşılama yapılarak kaliteli ürün eldesi sağlanmış olur.
c. Sürünücü Gövde ile Üreme (Stolon)
Sürünücü gövdenin, toprağa değen kısımlarından yeni bitkiler elde edilmektedir.
Örneğin
Çilek bitkisi.

d. Dal Uçlarının Köklenmesi ile Üreme
Böğürtlen bitkisinde köklenen dal uçlarından yeni bitkiler elde edilir.
e. Yumru Gövde ile Üreme (Nodyum)
Toprak altında bulunan yumruların üzerindeki gözlerden (nodyumlardan) yeni bitkiler oluşur.
Örneğin
Patates, yer elması.

f. Toprak Altı Gövdesi ile Üreme (Rizom)
Toprak altında yer alan gövde (rizom) toprak altında yayıldıktan sonra toprak üzerine çıkarak yeni bitkileri oluşturur.
Örneğin
Ayrık otu.

g. Yaprak ile Üreme
Yaprakların köklendirilmesiyle yeni bitkilerin elde edilmesidir.
Örneğin
Menekşe.
Bazı bitkilerde yaprak tomurcuklarından, yeni bir bitki elde edilmektedir.
Örneğin
Göz yaşı bitkisi.
h. Doku Kültürü ile Üreme
Bazı bitkilerin özel kısımlarından alınan hücreler doğal ortamlarının dışında yeni bitkiler oluşturur. Bu yöntem bitkilerden kısa sürede verim alınması için özel ortamlar hazırlanarak uygulanır.
Örneğin
Orkide, havuç gibi