Uyak (Kafiye)

İki veya daha çok mısra arasındaki ses benzerliğidir. Kafiye, genellikle mısra sonlarında bulunan bir ahenk unsurudur.Halk şiirinde “kafiye kulak içindir.” Divan şiirinde ise “göz için kafiye” anlayışı vardır.

Redif

Hem yazılış hem de görevce aynı olan ses veya sözcük benzerliklerine redif denir.

Ek ile yapılan redif

Uyaktan sonra veya uyaksız bir mısranın sonunda aynı görevdeki ekin tekrarıyla yapılan rediftir.

Gözlerin şafakta yarış ettiği yerden
Müjdeler dağılırdı yıllar yılı seherden

Bu dizelerdeki “-den” ekleri rediftir.

Sözcük ile yapılan redif

Mısra sonlarında yazılış ve anlamı aynı olan sözcüklerin tekrarlanmasıyla yapılır.

Gözümün sürmesin çamur ettiler
Bir günlük gelindim zehir ettiler

Bu dizelerdeki “ettiler” sözcükleri rediftir.

Uyak Çeşitleri

1. Yarım Uyak

Mısra sonlarındaki tek ses benzerliğidir.

İstanbul’dan Üskûdar’a yol gider
Hanımlara deste deste gül gider

Bu dizelerdeki “yol” ve “gül” sözcüklerinde “– l” sesleri yarım uyak oluşturur. Uyaktan sonraki “gider” sözcükleri ise rediftir.

2. Tam Uyak

İki ses benzerliğine dayanan uyaktır. Bir ünlü ile bir ünsüzün yan yana gelmesiyle oluşur.

Başı pâre pâre dumanlı dağlar
Hastanın halinden ne bilir sağlar

Bu dizelerin sonundaki “dağ” ve “sağ” sözcüklerinde “ağ” sesleri ortaktır. Böylece tam uyak oluşmuştur. Uyaktan sonra gelen ve aynı görevle kullanılan “lar” ekleri rediftir.

3. Zengin Uyak

En az üç sesin benzerliğinden oluşan uyak çeşididir.

Ay ne gece serin külek göy çemen
Dört yanımız zefir saçan yasemen

Bu dizelerin sonundaki “çemen” ve “yasemen” sözcüklerinde “emen” sesleri ortaktır. İkiden fazla ses benzerliği olduğu için zengin uyak oluşmuştur.

4. Tunç Uyak

Uyaklı sözcüklerden biri diğerinin içinde aynen yer alırsa bu uyaklanışa “tunç uyak” denir. Tunç uyak, zengin uyak kapsamında da değerlendirilir.

Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım.
Yırtarım dağları, enginlere sığmam taşarım.

Birinci dizedeki “aşarım” sözcüğü, “taşarım” sözcüğünün içinde yer almaktadır. Böylece tunç uyak oluşmuştur.

5. Cinaslı Uyak
Söylenişleri aynı, anlamları ayrı sözcüklerin bir arada kullanılmasıyla yapılan uyaktır.

Ah demedi demedi
Elinde gül demedi
Ben nasıl güleceğim
Yâr bana gül demedi

Bu dizelerdeki “demedi” sözcükleri, cinaslı uyağı örneklemektedir.

Not: Divan edebiyatında düzyazıda kullanılan uyağa “seci“denir.

Dizilişlerine göre uyaklar

Uyak örgüsü incelemelerinde, uyaklı dizeler aynı harşerle gösterilir.Uyakların dizelere dağılışı şöyle adlandırılır:

a. Düz uyak

Beyiti ya da dörtlüğü oluşturan dizelerin kendi arasında aynı uyak düzenini göstermesidir.

El âriftir yoklar senin bendini a
Dağıtırlar duzağını fendini a
Alçaklarda otur gözet kendini a
Katı yükseklerden uçucu olma b

b. Çapraz uyak

1. ile 3.; 2. ile 4. dizelerin uyaklanma biçimi olup sadece dörtlüklerde görülür.

Başka sanat bilmeyiz, karşımızda dururken a
Söylenmemiş bir masal gibi Anadolu’muz b
Arkadaş, biz bu yolda türküler tuttururken a
Sana uğurlar olsun… ayrılıyor yolumuz. b

c. Sarmal (Sarma) uyak

1. ile 4.; 2. ile 3. dizelerin kendi aralarında uyaklanışına verilen addır. Sadece dörtlüklerde görülür.

Ne hoş güzel Tanrım ne hoş a
İller, göller, kıtalar aşmak b
Ne hoş deniz deniz dolaşmak b
Düşünceler gibi başıboş a

d. Mani tipi uyak

Birinci, ikinci ve dördüncü dizelerin kendi aralarında uyaklı, üçüncü dizenin ise bağımsız olduğu uyak örgüsüdür.

Ay doğar katar şimdi a
Işığı tutar şimdi a
Yarimin kölesiyim x
Dilerse satar şimdi a