Cümle Çeşitleri

Yapısına Göre Cümleler

A. Basit Cümle

Basit cümle, tek yükleme sahiptir. Yüklem dışında içinde herhangi bir fiilimsi, iç cümle, şart kipiyle çekimlenmiş fiil barındırmaz.
Parkın önünde birkaç kişi bekliyordu.
Dersin sonuna doğru öğrenciler bazı soruların cevabını istediler.

B. Birleşik Cümle

Birleşik cümleler de tek yükleme sahiptir. Ama bu yüklemin dışında cümlede fiilimsi, iç cümle veya bir başka çekimli fiil bulunur.

•  Bu cümlelerde esas yükleme temel cümlecik, yüklem haricindeki fiilimsili, şartlı, mi’li, iç cümleli yargılara da yan cümlecik adı verilir. Temel cümlecik bir tane iken yan cümlecik birden çok olabilir.

Birleşik cümlenin kendi içinde çeşitleri vardır:

•  Yüklem haricinde fiilimsi veya fiilimsiler varsa girişik birleşik cümle adını alır.

Sahilde dolaşırken onunla karşılaştım.
Yan cümlecik temel cümlecik
Kaynayan kazan kapak tutmaz.
Yan cümlecik temel cümlecik

•  Yüklem dışında ayrıca bir iç cümle varsa buna iç içe geçmiş birleşik cümle adı verilir. İç cümle, yan cümlecik olur.

Onlara “Bunu kabul edemem.” dedi.
Yan cümlecik temel cümlecik
Anlattıkların doğru değil diyerek bana çıkştı.
Yan cümlecik temel cümlecik

•  Yüklem dışında “sa, se” şart ekleri ile çekimlenmiş bir fiil veya isim varsa buna şartlı birleşik cümle denir.

Akşam erken gelirsen birlikte yemeğe çıkarız.
Yan cümlecik Temel cümlecik

• Yüklem dışında mı, mi soru ekleri zaman veya koşul anlamı katacak şekilde kullanılmışsa buna da mi’li birleşik cümle adı verilir.

Bir işi yaptın mı tam yapacaksın.
Yan cümlecik temel cümlecik

•  Yüklem dışında yukarıdaki unsurlar karışmış olarak da kullanılabilir. Ayrıca “değil” sözcüğü ve edatlarla da yan cümlecikler (için, gibi) oluşturulabilir.

Seni boş boş otururken görürsem, babana
Yan cümlecik Yan cümlecik
“Bu çocuk adam olmaz.” derim.
Yan cümlecik Temel cümlecik

C. Sıralı Cümle

Birden çok yüklem vardır. Dolayısıyla birden çok cümle vardır ve bu cümleler birbirlerine noktalama işaretleri (virgül, noktalı virgül) ile bağlanır.
Bu cümlelerin öğeleri bulunurken her cümle kendi içinde  bağımsız olarak düşünülür.

•  Sıralı cümlelerin herhangi bir öğesi ortak olabilir. O zaman bu cümleye bağımlı sıralı cümle denir.

El, adama cömert der, maldan eder; yiğit der, candan eder. (özne ortak)

•  Sıralanan cümleler arasında ortak öğe yoksa bağımsız sıralı cümle adını alır.

Yazın gölge hoş, kışın çuval boş.
Akşam size geldim, kimse kapıyı açmadı.

D. Bağlı Cümle

Birden fazla cümle bağlaçla birbirlerine bağlanmışsa buna bağlı cümle denir. Sıralı cümleden tek farkı noktalama işreti yerine bağlaç kullanılmasıdır.

• Yine cümlelerin öğeleri bulunurken her cümle kendi içinde bağımsız düşünülür.

Yağmur henüz durmamıştı ama ben yine de
Özne + zarf tüm + yüklem
karanlık mezarlığa kadar yürüdüm.
Özne + zarf tüm. + edat tüm + yüklem

•  Bağlı cümlelerin herhangi bir öğesi ortaksa buna bağımlı bağlı cümle (öğesi ortak bağlı cümle) denir.

Oltamı denize fırlattım ve kısa sürede bir sürü barbunya balığı yakaladım. (özne ortak)

• Bazı bağlı cümleler arasında ortak öğe bulunmaz.

Boşluğa bakarken, başka bir eşya dikkatimi çekiyor; çünkü bu eşya geçen hafta ölen mahkumun eşyası.

•  Ki bağlacıyla oluşturulan cümleler de anlamca birleşik cümle özelliği gösterseler de şekil olarak bağlı cümledir.

O kadar meraklandınız ki size yapmak istediğim sürprizin değeri kalmadı.

•  “Ki” bağlacı bazı cümlelerin sonuna gelerek şaşma, kızma, merak gibi anlamlar katar. Bu durumda cümle bağlı cümle olmaz.

Her şey öyle muhteşem, öyle güzeldi ki…

E. Karma Cümle

Değişik yapıdaki cümlelerin bir araya gelmesi ile oluşmuş cümlelerdir. Böyle bir cümlede birçok yüklem, fiilimsi, iç cümle ve benzeri unsurlar bulunacaktır.
Oda buharla doluyor, soluk alırken
1
boğulacak gibi oluyor ve beni banyonun
2
içine hapseden bu uğursuz bezden kurtulmak
3
için insanüstü bir çaba harcıyorum.