Yerin Katmanları

a. Yerkabuğu (Litosfer – Taşküre)

• Yerküreyi çevreleyen katmandır. Büyük patlama sonrasındaki soğumayla oluşmuştur.
• Altta bulunan manto katmanının üzerinde yüzer halde bulunur. Kalınlığı okyanus tabanlarında 4–12 km karalar üzerindeki kalınlığı 30-40 km arasında değişir.
• Yerkabuğu, yeryuvarlağının en ince ve yoğunluğun en az olduğu katmanıdır. Derinlere inildikçe sıcaklık her 33 m’de 1 °C artar. Ancak bu sıcaklık her yerde aynı özelliği göstermez.
• Yerkabuğu Sial ve Sima olmak üzere 2 farklı katmana ayrılır.

Sial: Üzerinde yaşadığımız katmandır. İçerisinde Silisyum ve Alüminyum elementlerini bolca bulundurur. Yoğunluğu 2,7 gr/cm3 tür. Kalınlığı okyanus tabanlarında ince kara yüzeylerinde fazladır.
Sima: Sial’in altında bulunan katmandır. Bileşiminde bol miktarda silisyum ve magnezyum bulundurur. Yoğunluğu 3,3 gr/cm3’tür.

b. Manto (Pirosfer – Ateşküre)

• Yerkabuğuyla çekirdek arasındaki katmandır. Bu katmanda lavlar kızgın, akışkan ve hareketlidir. Bu katman iç kuvvetlerin (Orojenez, epirojenez, volkanizma ve deprem) oluşum faaliyetlerine kaynaklık eder.

c. Çekirdek (Barisfer – Ağırküre)

• Yeryuvarlağının en ağır katmanıdır. Nikel ve demir (Nife) en fazla bulunan elementlerdir. Dış ve iç çekirdek olmak üzere 2’ye ayrılır. Dış çekirdek sıvı haldeyken iç çekirdek katı haldedir.
• Bu katmanda yoğunluk 10-13 gr/cm3 arasıdır. Sıcaklığın en yüksek olduğu bu katmanda tahmini sıcaklık 4000 ile 5500 °C arasındadır.

Yerkabuğunu Oluşturan Taşlar (Kayaçlar)

• Çeşitli minerallerden ve organik maddelerden oluşan katı maddelere taş (kayaç) denir.
• Yerkabuğunu oluşturan taşların kaynağı mağmadır.
• Mağmanın katılaşmasıyla oluşan taşlar daha sonra dış kuvvetler tarafından parçalanır, taşınır, biriktirilir ve şekle sokulur.
• Kayaların özellikleri (geçirimlilik, ufalanma özelliği, dirençleri ve uzanışları yerşekillerinin oluşumunda etkili olmuştur.

1. Katılaşım (Püskürük – Magmatik) Taşlar

• Yerin derinliklerinde bulunan eriyik haldeki mağmanın soğuyarak katılaşmasıyla oluşan taşlardır. Bu taşlar oluşum yerlerine göre 2’ye ayrılır:

a. İç Püskürük (Derinlik) Taşlar

• Mağmanın yeryüzüne çıkmadan yüzeye yakın yerlerde yavaş yavaş soğumasıyla oluşan taşlardır. Yavaş soğudukları için iri kristalli ve gözenekli yapıdadırlar. Granit, Siyenit, Gabro ve Diorit örnekleridir.

• Tor Topoğrafyası: Kütle halindeki granitler fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür. Granitlerin ayrışması sonucu üst üste yığılı durumda olan irili ufaklı bloklardan oluşan şekillere tor topoğrafyası denir. Tor topoğrafya şekillerinin oluşmasında kayaçların özellikleri ve iklim koşulları etkilidir.

b. Dış Püskürük (Volkanik) Taşlar

• Mağmanın yeryüzüne çıkıp soğumasıyla oluşan taşlardır. Mağmanın yeryüzüne çıkması olayına volkanizma denir. Yüzeye çıkan taşlar hızlıca soğur bu nedenle küçük kristalli ve pürüssüz (camsı) yüzeyleri vardır. Trakit, Andezit, Bazalt, Obsidyen, Tüf önemli örnekleridir.

NOT: Yeryüzünde kayaların kökeni katılaşım taşlardır. Yeryüzündeki kayaların yaklaşık %95’ini katılaşım taşlar oluşturur.

2. Tortul (Sedimanter) Taşlar

• Yeryüzünde fiziksel ve kimyasal aşınmayla çözülen taşlar dış kuvvetler tarafından göl, deniz tabanları ile vadi ve ovaların çukur yerlerinde biriktirilirler. Tortul taşlar birikmenin etkisiyle tabakalı yapıdadırlar. İçlerinde canlı kalıntılarının oluşturduğu fosiller bulunur.

Tortul taşlar oluşumlarına göre 3’e ayrılır:

a. Fiziksel (Mekanik Kırıntı) Tortullar

• Akarsu, rüzgar, buzul ve dalgalar gibi çeşitli dış kuvvetler taşlardan kopardıkları malzemeleri yeryüzünün çukur yerlerinde biriktirirler. Biriken malzemeler doğal çimentoyla birleşerek taşları oluşturur. Kumtaşı, Kiltaşı, Miltaşı,Çakıltaşı önemli örnekleridir.

b. Kimyasal Tortullar

• Suda eriyen minerallerin çökelerek sertleşmesiyle oluşan taşlardır. Kalker, Kaya tuzu, Kireçtaşı ve Jips(Alçı taşı) önemli örnekleridir.

c. Organik Tortullar

• Bitki ve hayvansal kalıntıların üstüste çökelerek tabakalar halinde birikmesiyle oluşan taşlardır. Taş kömürü, Linyit, Antrasit, Tebeşir ve Mercan kalkeri önemli örnekleridir.

3. Başkalaşım (Metamorfik) Taşlar

• Tortul veya püskürük taşların yüksek sıcaklık ve basınç altında başkalaşarak değişime uğramasıyla oluşan taşlardır.